Wat een op het eerste zicht banale vervanging van de premier is, omdat Charles Michel nu eenmaal wegtrekt uit de Wetstraat Zestien, kan een cruciaal moment in de Belgische regeringsvorming worden. Want al wie ooit in de Zestien trekt, wil er nooit meer uit.

In de wandelgangen: “Eens we in de Zestien zitten, wordt het inderdaad zeer, zeer moeilijk om nog ‘neen’ te zeggen. Dan gaan we mee gesleurd worden”.

De context: Het is de bedenking van een CD&V-topper, wanneer we doorpraten over wat te gebeuren staat de komende maanden. Paars-geel kan, wie weet, lukken. Maar evengoed is er paars-groen, of een regering van PS, sp.a, MR, Ecolo, Groen én CD&V (een soort paars-oranje-groen). Dat lijkt nog veraf, maar het draaiboek ligt wel klaar. En dat loopt langs het premierschap en de Zestien.

De logica: Het is een publiek geheim dat terwijl over een coalitie tussen PS en N-VA gesproken wordt (en die gesprekken zijn wel degelijk heel serieus) een pak volk in de Wetstraat al aan de volgende stap denkt: een federale regering zonder N-VA. Dergelijke constructie start vanuit dezelfde combinatie als de Waalse regering: PS, MR en Ecolo aan Franstalige kant. Voeg daar al zeker de sp.a en Groen aan toe: twee Vlaamse partijen die geen enkel probleem hebben om een linkse federale regering te vormen, ook al zou die geen ‘meerderheid’ zou hebben aan Vlaamse kant.

De mathematica: Herinner u: de Zweedse regering van Charles Michel had enkel de MR aan boord, en dus geen meerderheid aan Franstalige kant. Voorganger Elio Di Rupo (PS) had dan weer (nipt) geen meerderheid aan Vlaamse kamerzetels. Deze keer hebben zowel CD&V als Open Vld gesteld “dat het absoluut niet wenselijk is om zonder Vlaamse meerderheid te gaan regeren”. Maar, een coalitie hoeft helemaal niet te kijken naar ‘Vlaamse’ en ‘Franstalige’ kamerzetels: een meerderheid is een meerderheid. En PS, MR en Ecolo, aangevuld met sp.a en Groen, komt nog net 11 zetels te kort in de Kamer. Zowel Open Vld als CD&V hebben dus de sleutel in handen: één van hen is nodig om, weliswaar zeer nipt, een paars-groene, of paars-oranje-groene regering te vormen. Belangrijk bijkomend mathematisch element in de rekenkunde van coalitievorming is bovendien dat niemand zonder de PS een regering kan vormen federaal. De Franstalige socialisten zitten dus in een zetel, en dat zal iedereen geweten hebben.

De Wever niet op de bühne: De PS drong aan bij het Paleis, en ook bij N-VA, om Bart De Wever himself het veld in te sturen en een formatieopdracht op te nemen. Die bedankte feestelijk. Zonder enige garantie op succes, opgestuurd bij de Franstalige socialisten mogelijks tegen de muur knallen? Niet dus. Met Demotte kozen Paul Magnette (PS) en Elio Di Rupo (PS) bovendien uiteindelijk een eerder uitgerangeerde figuur bij de Franstalige socialisten. Voor Geert Bourgeois geldt dan weer een andere ijzeren wet in de Wetstraat: wie bloemen en staande ovatie krijgt, begeleid met een ‘dank u voor alles’ op het podium van een partijcongres, weet best zelf ook dat het over and out is. Maar dat alles neemt niet weg dat er zeer ernstig wordt gepraat tussen N-VA en PS. Dat er nota’s zijn uitgewisseld. En dat de vraag wel degelijk is wie op dit moment van de trein geduwd wordt, als het paars-geel wordt: ofwel CD&V ofwel Open Vld. De PS wil immers de Vlaamse liberalen eruit houden, en liefst paars-geel maken zonder Open Vld, en met CD&V. Maar houden N-VA en MR vast aan hun Vlaamse partners? Vergeet niet dat ook deze zomer een coalitie N-VA, CD&V én sp.a serieus op tafel lag: diezelfde vraag komt nu terug federaal. Waagt de N-VA zich aan een dergelijke coalitie, zonder Open Vld erin, maar met PS? Dat dilemma wil men alvast De Wever aanpraten vanuit het kamp Magnette: “Kiezen of delen”.

Een mislukking voor paars-geel, en dan wat? Gaan we er even van uit dat paars-geel niet lukt, zoals toch nog heel wat mensen, inclusief grote delen van de achterban van PS en N-VA geloven. Enkel nadat straks N-VA en PS uitgebreid geprobeerd hebben, en de mislukking is aangetoond, kan er iets bewegen op het paars-groene front. Maar dan nog moeten op dat moment ofwel Open Vld ofwel CD&V bereid gevonden worden om mee te doen in zo’n linkse coalitie. In deze hoogdagen van politiek theater valt op dat de Vlaamse liberalen en de christendemocraten nochtans net de twee partijen zijn die vandaag nu zo warm lijken te lopen voor paars-geel:

• Open Vld: De Vlaamse liberalen hebben al verschillende keren laten weten dat de onderhandelingen “al veel verder zijn dan iedereen denkt”, dixit Gwendolyn Rutten (Open Vld). “Men onderschat wat er al gedaan is achter de schermen”. Het is een eufemistische weergave van de realiteit, die niet toevallig is. Paars-geel zit ideologisch comfortabeler, zeker sociaal-economisch: het is een rechtsere coalitie dan paars-groen. In een paars-gele regering is de rechterflank van de liberalen compleet afgedekt, want zit de N-VA mee in bad. Paars-groen heeft net dat gevaar: dan dreigt Open Vld onder constant spervuur te liggen vanop rechts, met een ontketende N-VA en Vlaams Belang in oppositie. Plus er is de vraag wie dan het premierschap krijgt. Sommigen blijven er voorzitter Gwendolyn Rutten van verdenken om in een paars-groen scenario de Zestien voor zichzelf te willen grijpen.
• CD&V: Ook CD&V toont zich enthousiast, Koen Geens (CD&V) stelde deze week zelfs een veto tegen paars-groen. CD&V blijft maar herhalen “dat PS en N-VA elkaar moeten vinden”. Dit is op het eerste zicht vreemd, want de christendemocraten pleiten dan wel vurig voor een coalitie waar zij in principe geen deel van uitmaken. Maar zoals gezegd: de PS wil paars-geel, zonder Open Vld, mét CD&V.

Twee stappen vooruit denken: Hoe meer Open Vld en CD&V, de ene al meer oprecht dan de andere, pleiten voor paars-geel, of “een toenadering tussen N-VA en PS”, hoe minder ze straks het verwijt kunnen krijgen dat zij niet geloofden in een samenwerking tussen beide grote partijen. En hoe vrijer de handen, om op een bepaald ogenblik toch voor een coalitie zonder N-VA te kiezen. Dat moment kan komen vanaf december.

De timing: De vraag die meest relevant is voor de PS: wanneer kan dergelijk paars-groen plan dan wel in gang gezet worden? Elio Di Rupo (PS) en Paul Magnette (PS) wierpen dit scenario letterlijk één dag na de verkiezingen al op tafel, maar CD&V en Open Vld veegden toen, en tot vandaag, het hele idee meteen van tafel. Maar het is niet zo dat er achter de schermen niet over nagedacht wordt: ook bij CD&V en Open Vld zitten tactici.

Ondertussen tikt de klok: In november gaat premier Charles Michel (MR) weg, als nieuwe voorzitter van de Europese Raad. Hij moet dan onherroepelijk vervangen worden als premier van de regering in lopende zaken. Een akkoord daarover is er nog niet tussen de drie resterende regeringspartijen, MR, CD&V en Open Vld. De piste van Sophie Wilmès (MR) werd wel al in de pers getest, en afgeschoten door zowel CD&V als Open Vld. Als MR-lid, afkomstig van de Vlaamse rand rond Brussel, is zij niet meteen de gedroomde kandidaat als premier voor Vlaanderen. Plus, met Didier Reynders stuurt België straks een Franstalige naar de Europese Commissie, en de traditie wil dat de premier van de andere taalrol is. Plus, er zitten twee vicepremiers met veel meer ervaring en politieke feeling dan Wilmès in de regering: Koen Geens (CD&V) en Alexander De Croo (Open Vld). Maar tegelijk zijn de liberalen gewoon de grootste familie, en is de MR de grootste van beiden. En Reynders is nog niet weg. Het is dus koffiedik kijken wie het wordt. Een ding is wél zeker, die twee Vlaamse partijen gaan het elkaar niet zomaar gunnen.

Het premierschap: Maar de gevolgen voor de coalitievorming zijn wel groot. Want wie van beiden straks ook in de Zestien komt, hij of zij zal onherroepelijk met de mantel van het premierschap bedekt worden. Een premier moet staatsman zijn, het land op de been houden, verantwoordelijkheidszin tonen, en dat ook opleggen aan z’n eigen partij. “Voor ons is paars-groen pure horror, zeker als dat zonder Open Vld moet. Maar inderdaad, wat ga je doen als wij de premier leveren, en ons als rentmeesters moeten tonen?”, maakt men zich de bedenking bij de CD&V-top. “Paars-groen, daar zie ik ons echt niet meegaan, maar inderdaad, met de Zestien in het spel wordt dat lastiger”, is bij Open Vld’ers te horen. In zo’n scenario, waarbij Geens of De Croo vanaf november in de Zestien zit, kunnen CD&V en Open Vld dan nog in pakweg januari weigeren om met de socialisten, groenen en de MR een regering te vormen, al was het maar een ‘noodkabinet’?

Het syndroom van De Zestien: Het antwoord lijkt duidelijk: eens premier, wordt het moeilijk om paars-groen tegen te houden. Het enig verschil tussen beiden is dat De Croo gewoon een pak rechtser zit dan Geens. Maar beiden zullen het ‘syndroom van de Zestien’ vroeg of later ervaren, als één van hen straks premier zou worden: eens erin, wil geen enkele premier er nog uit. Wie weet, maakt Sophie Wilmès het straks mee, alleen al omdat de twee Vlamingen de grotere consequentie rond coalitievorming willen vermijden.