Na de verkiezingen te hebben gewonnen door zich te profileren tegen alom gehate elites, blijken rechtspopulisten aan de voorheen communistische oostflank van Europa zelf niet erg geliefd te zijn. Dat is grotendeels te wijten aan de impopulaire lockdowns van het coronavirus en, net als andere leiders, ongeacht hun politieke huidskleur, hun aarzelende reacties op de gezondheidscrisis. Maar ze staan ​​ook onder druk door toenemende vermoeidheid met hun verdeeldheidzaaiende tactieken.

In Hongarije wordt premier Viktor Orban momenteel tegengewerkt door een ongebruikelijk verenigde oppositie. In Polen heeft de zeer conservatieve regering een abrupte verschuiving naar links gemaakt in het economisch beleid om steun terug te winnen. En in Slovenië zakt de extreemrechtse regeringspartij van de Trump-liefhebbende premier Janez Jansa rampzalig weg in de peilingen.

Bewonderaar van Orban

Door nationalistische beloften te maken om asielzoekers uit het Midden-Oosten te weren en “het voortbestaan ​​van de Sloveense natie te verzekeren”, won de Sloveense Democratische Partij van Jansa de meeste stemmen in 2018. Vorig jaar had een nieuwe coalitieregering onder leiding van de partij nog een goedkeuringsscore van 65 procent. Dat is sindsdien gedaald tot 26 procent en Jansa is zo impopulair dat partij- en bondgenoten overboord springen. Straatprotesten tegen hem hebben tienduizenden mensen getrokken, wat een grote opkomst is in een normaal rustig Alpenland met een bevolking van slechts twee miljoen.

Jansa strompelde verder en overleefde ternauwernood een motie van wantrouwen in het parlement en een recente poging tot afzetting door oppositiewetgevers en overlopers van zijn coalitie. Maar hij is zo verzwakt dat hij niet de macht heeft om iets anders te doen dan vijanden vervloeken op Twitter.

Jansa, een bewonderaar van de Hongaarse populist Orban, heeft getracht de nieuwsmedia aan banden te leggen, zoals nationalistische regeringen in Hongarije en Polen. Die zijn daarin grotendeels geslaagd, althans met televisie. Maar het enige televisiestation dat Jansa consequent steunt, een bombastische en deels door Hongarije gefinancierde outfit genaamd Nova24TV, heeft zo weinig kijkers – op de meeste dagen minder dan één procent van het televisiepubliek – dat het niet eens voorkomt in de kijkcijfers.

Maar waarnemers zeggen dat het te vroeg is om leiders als Jansa, Orban en Jaroslaw Kaczynski uit Polen af te schrijven. Nationalistische populisten hebben zelden populariteitswedstrijden gewonnen. Hun belangrijkste troef is de wanorde bij hun tegenstanders, die in de perceptie van de bevolking te veel focussen op kwesties die de meeste kiezers niet interesseren in plaats van economische problemen aan te pakken.

Le Pen en de corona-val

Dat nationalistisch populisme niet per se tanend is in Europa, demonstreert ook Marine Le Pen, de Franse extreemrechtse leider. Haar partij deed het vorig weekend slecht bij de regionale verkiezingen, maar opiniepeilingen geven aan dat ze volgend jaar nog steeds een sterke kandidaat kan zijn bij de Franse presidentsverkiezingen. Ze heeft dit verwezenlijkt door haar imago als populistische ophitser af te zwakken, niet meer openlijk met rassendiscriminatie te flirten en haar eerdere en zeer impopulaire oppositie tegen de Europese Unie en de euro te dumpen.

Le Pen heeft – omdat ze nu eenmaal niet deelneemt aan de macht – ook de valkuilen kunnen vermijden die populisten in Oost- en Centraal-Europa tegen zijn gekomen tijdens de pandemie. Hongarije, Europa’s zelfverklaarde vaandeldrager van de “onliberale democratie” onder Orban, heeft na Peru het hoogste sterftecijfer per hoofd van de bevolking door Covid-19.

Het grootste gevaar voor leiders als Jansa en Orban zijn echter tekenen dat hun twistzieke tegenstanders eindelijk hun zaakjes op orde krijgen. In Hongarije heeft een diverse en voorheen ruziënde reeks oppositiepartijen zich verenigd om volgend jaar bij de verkiezingen te strijden tegen de regerende Fidesz-partij van Orban. Als ze bij elkaar blijven, zouden ze volgens opiniepeilingen best kunnen winnen. In Slovenië heeft Jansa een loyale basis van ongeveer 25 procent van het electoraat verzameld, maar hij is nog succesvoller geweest in het mobiliseren van zijn vele tegenstanders.

Het Trump-effect

De nederlaag van de Trump heeft de malaise vergroot, samen met de recente val van de oude leider van Israël, Benjamin Netanyahu, wiens strijdlustige tactiek al lang wordt bewonderd door nationalistische leiders in Europa, ondanks het antisemitisme dat delen van hun basis besmet.

Het presidentschap van Trump was nooit de aanleiding voor de populistische golf van Europa, wiens leiders er al jaren waren en stemmen wonnen voordat de New Yorkse vastgoedontwikkelaar zijn kandidatuur aankondigde. Maar Trump gaf wel dekking en vertrouwen aan gelijkgestemde politici in Europa, rechtvaardigde hun verbale excessen en plaatste hun strijd in kleine, naar binnen gerichte landen in wat een onweerstaanbare wereldwijde beweging leek.

Het gevaar nu Trump weg is, is dat het eens zo zelfverzekerde populisme van leiders als Jansa en Orban verandert in een gevaarlijker apocalyptisch populisme van het soort dat delen van rechts in de Verenigde Staten in zijn greep heeft. En de polarisatie die zoiets voedt in Oost- en Centraal-Europa is zeer reëel.

De top werd een flop

Orban wilde graag een gematigd beeld van Europa’s chagrijnige onliberale beweging presenteren en organiseerde in april een bijeenkomst in Boedapest van gelijkgestemde leiders die zich inzetten voor het creëren van een “Europese renaissance op basis van christelijke waarden”. Slechts twee mensen kwamen opdagen: Matteo Salvini, een voormalige extreemrechtse ster in Italië die in 2019 uit de regering tuimelde, en de belegerde premier van Polen, Mateusz Morawiecki.

Het conclaaf in Boedapest, bedoeld om Europa’s rechts-populistische opstanding in de verf te zetten, draaide meer uit op een wanhopige poging om te verbergen dat de mot erin zit. Geconfronteerd met het vooruitzicht de verkiezingen van volgend jaar te verliezen, heeft Orban zich gericht op het mobiliseren van zijn basis met kwesties als LGBTQ-rechten en migratie, net zoals de partij Wet en Rechtvaardigheid vorig jaar in Polen deed tijdens haar succesvolle campagne voor de presidentsverkiezingen.

De bocht van PiS

In Polen is de partij Recht en Rechtvaardigheid (Prawo i Sprawiedliwość of PiS) sindsdien een andere weg ingeslagen en heeft ze blijkbaar besloten dat er meer nodig is dan verdeeldheidzaaiende culturele en historische kwesties om toekomstige verkiezingen te winnen. In mei omarmde PiS maatregelen die traditioneel geassocieerd worden met links, zoals hogere belastingen voor de rijken en lagere heffingen voor de minder bedeelden, en steun voor huizenkopers. Die wending kwam er nadat de populariteitscijfers daalden van ongeveer 55 procent afgelopen zomer tot iets meer dan 30 procent in mei, deels als gevolg van de pandemie maar ook vanwege woede, vooral in grote steden, over de aanscherping van de toch al strikte wetten tegen abortus.

(am)