Sinds 1 mei, toen Amerikaanse soldaten en troepen van de coalitie begonnen met de definitieve terugtrekking, veroveren de taliban snel terrein op het Afghaanse leger. Een machtsovername lijkt onvermijdelijk. En wat dan? Hetzelfde horrorregime als in de jaren negentig? Of niet? Een aantal zaken zijn sindsdien veranderd, maar andere ook weer niet.
Straks zijn taliban weer baas in Afghanistan. Gaan we terug naar het horrorregime van weleer? Of liggen de zaken nu anders?
Waarom is dit belangrijk?
De taliban worden typisch afgeschilderd als een groep mannen met baarden en tulbanden, gedreven door een islamitisch fundamentalistische ideologie en verantwoordelijk voor wijdverbreid geweld. Maar om de groep te begrijpen die op het punt staat terug te keren naar de macht in Afghanistan, en wat we van haar heerschappij kunnen verwachten, hebben we een veel genuanceerder beeld nodig.Om te beginnen is het belangrijk om de oorsprong van de taliban in de jaren tachtig, tijdens de koude oorlog, te begrijpen. Afghaanse guerrilla’s genaamd de Mujahedeen voerden al ongeveer tien jaar oorlog tegen de Sovjetbezetting. Ze werden gefinancierd en uitgerust door een reeks buitenlandse vijanden van de Sovjet-Unie, waaronder de VS. In 1989 trokken de Sovjets zich terug uit Afghanistan en dat markeerde het begin van de ineenstorting van de door Moskou opgezette Afghaanse regering. In 1992 werd een Mujahedeen-regering gevormd, maar die leed onder een bloedige onderlinge strijd in eigen rangen, die zich voornamelijk afspeelde in de hoofdstad Kaboel.
Dat creëerde een vruchtbare grond voor de opkomst van de taliban. De taliban, een islamitisch fundamentalistische groep die wordt gedomineerd door mannen van Pashtun-etniciteit, ontstond in door Saoedi-Arabië gefinancierde harde religieuze madrassa’s in het noorden van Pakistan in het begin van de jaren negentig. Sommigen van hen waren Mujahedeen-strijders die nog hadden gevochten tegen de Sovjets. In 1994 begonnen de taliban een militaire campagne vanuit het zuiden van Afghanistan. Tegen 1996 had de groep zonder veel weerstand de Afghaanse hoofdstad Kaboel ingenomen.
Op het hoogtepunt van het taliban-bewind zat geen enkel meisje op school. Momenteel zijn het er ongeveer 3,5 miljoen
Voor de door oorlog vermoeide bevolking van Afghanistan leken de beloftes van de taliban aantrekkelijk: enerzijds beloofden ze veiligheid en orde te brengen en anderzijds de corruptie te beteugelen. Maar dat ging gepaard met hoge en soms ondraaglijke kosten: invoering van harde straffen zoals openbare executies, sluiting van meisjesscholen (vanaf tien jaar), een verbod op televisie en het opblazen van historische boeddhabeelden, om er maar een paar te noemen. De taliban rechtvaardigden al die dingen door een doctrine die een mix van een fundamentalistisch begrip van de islam met Afghaanse tradities was.
Tijdens het hoogtepunt van het taliban-bewind (circa 1999) zat geen enkel meisje op een middelbare school en zaten slechts 4 procent van de meisjes die daarvoor in aanmerking kwamen (9.000) op basisscholen. Ter vergelijking: momenteel gaan er ongeveer 3,5 miljoen meisjes in Afghanistan naar school.
Veel van de hooggeplaatste figuren van de taliban doken onder na de door de VS geleide invasie van het land, die er kwam als antwoord op de weigering van de taliban om degenen achter de terroristische aanslagen van 9/11 in 2001 over te dragen. Veel van die kopstukken zochten hun toevlucht in Quetta in Pakistan. Later leidde dit tot de vorming van de “Quetta Shura” – de Taliban-leiderschapsraad die de opstand in Afghanistan nog steeds leidt.
De taliban lijken wel degelijk van plan hun regime, dat eind 2001 in ballingschap moest, opnieuw op te zetten
Aan de kortstondige euforie bij de Amerikanen en hun bondgenoten na de invasie kwam een einde toen de taliban in 2004 opnieuw mobiliseerden en een bloedige opstand begonnen tegen de nieuwe Afghaanse regering en de buitenlandse troepen die haar steunden. Dat kostte het leven aan minstens 170.000 mensen, onder wie tot nu toe 51.613 burgers.
Anno 2021 heeft de opstandige groep naar schatting 75.000 strijders. Ze financiert zich met buitenlandse giften (van regeringen en particuliere donoren), het heffen van belastingen in de gebieden die ze bezet, afpersing en de drugshandel. Er zijn meerdere mogelijke verklaringen voor de heropleving van de taliban. Daarbij het ontbreken van een post-interventiestrategie, de nadelige effecten van de jarenlange buitenlandse militaire campagne, een corrupte en incompetente regering in Kaboel, een groeiende afhankelijkheid van buitenlandse financiële en militaire hulp en een pak regionale rivaliteiten die spelen.
De overeenkomst tussen de VS en de taliban wekte aanvankelijk enig optimisme over de waarschijnlijkheid van een politieke regeling die een einde zou kunnen maken aan de langdurige oorlog en de kans zou verkleinen dat Afghanistan opnieuw een veilige haven voor terroristen zou worden. Maar de vredesinspanningen lijken hun momentum te hebben verloren na de onvoorwaardelijke terugtrekking van de Amerikaanse troepen.
De taliban lijken wel degelijk van plan hun regime, dat eind 2001 in ballingschap moest, opnieuw op te zetten. Volgens schattingen heeft de groep meer dan de helft van de 400 districten van Afghanistan in handen, in tegenstelling tot hun eigen bewering 85 procent van het land te controleren. De VS hebben al gewaarschuwd dat ze een taliban-regime in Kaboel niet zullen erkennen als de stad manu militari wordt ingenomen. Maar het lijkt onwaarschijnlijk dat dat dreigement de taliban er van zal weerhouden de hoofdstad te veroveren.
Als de taliban daarin slagen, blijft het maar de vraag hoe zij hun theocratische regime zullen financieren. Interessant is dat de taliban hun banden hebben aangehaald met de nabijgelegen landen, zoals Iran, Rusland en enkele Centraal-Aziatische staten, die zich ooit in de jaren negentig tegen het regime keerden. De taliban willen waarschijnlijk een regionaal alternatief vinden voor de hulp van de VS en hun bondgenoten.
Zelfs India praat met de taliban en het heeft daar goeie redenen voor
Heel opvallend is dat India ook een backchannel naar de taliban heeft geopend. Tot voor kort was India terughoudend om openlijk met de taliban te communiceren, omdat het vreesde dat een dergelijke stap zijn betrekkingen met de Afghaanse regering en haar machtige regionale en mondiale supporters zou kunnen schaden.
Hoewel Indiase inlichtingenfunctionarissen in de loop der jaren af en toe contact hebben gehad met taliban-strijders om de belangen van India te beschermen, met name om de vrijlating van ontvoerde Indiërs in Afghanistan te bewerkstelligen, heeft New Delhi altijd afgezien van het opzetten van een permanent communicatiekanaal met de taliban. Het zag de taliban als niets anders dan een proxy voor zijn belangrijkste regionale rivaal, Pakistan, en geloofde dat het weinig te winnen had bij directe betrokkenheid bij de groep.
Bovendien wilde New Delhi zijn officiële beleid om niet met “militante groeperingen” te praten, niet in gevaar brengen door een dialoog aan te gaan met de taliban, omdat het van mening was dat het daardoor onder verhoogde druk zou komen te staan om met Kashmiri-rebellengroepen te gaan praten.
Maar de afgelopen jaren is er veel veranderd. In 2015 begonnen Iran en Rusland de taliban te steunen om te voorkomen dat een andere gewapende groepering, de Islamitische Staat Khorasan (ISK), haar invloed over Afghanistan zou uitbreiden. Omdat ze de beperkingen van de Afghaanse veiligheidstroepen en de operationele kracht van de taliban kenden, kozen ze ervoor om een werkrelatie aan te gaan met de taliban om de ISK in bedwang te houden. Sindsdien hebben de taliban zich diplomatiek ontpopt als een legitieme belanghebbende in Afghanistan door geleidelijk hun betrekkingen met de internationale gemeenschap te versterken.
Uiteindelijk besloot ook India om backchannel-communicatie te gaan voeren met relatief vriendelijke facties van de taliban om te voorkomen dat het strategische ruimte zou verliezen aan zijn regionale rivalen, met name Pakistan, na de aangekondigde terugtrekking van de VS uit Afghanistan. India heeft veel te winnen bij deze backchannelcommunicatie. New Delhi wil zijn veiligheidsbelangen en investeringen in Afghanistan beschermen na het vertrek van de VS uit het land. Het wil er met name voor zorgen dat op Kasjmir gerichte gewapende groepen zoals Lashkar-e-Taiba en Jaish-e-Muhammad (JeM) Afghanistan niet gebruiken als een verzamelplaats voor aanvallen in het door India bestuurde Kasjmir. Het hebben van een backchannel met de Taliban kan de Indiase autoriteiten helpen ervoor te zorgen dat Afghanistan de komende jaren niet verandert in een grote veiligheidsdreiging voor New Delhi.
Ook de taliban kunnen veel baat hebben bij een backchannel met India. De groep zal na het vertrek van de VS uit Afghanistan aanzienlijke hulp van buitenaf nodig hebben om haar ontwikkelings- en wederopbouwdoelstellingen te bereiken. India kan deze hulp bieden in ruil voor veiligheidsgaranties.
Een militaire machtsovername door de taliban betekent mogelijk ook niet het einde van de oorlog in Afghanistan
Als het gaat om vrouwenrechten, persvrijheid, verkiezingen en andere vrijheden die zijn gegarandeerd in de grondwet van 2004 (althans in geschreven vorm), hebben de taliban vaak gezegd dat ze een “echt islamitisch systeem” willen dat aansluit bij de Afghaanse traditie, maar het is onduidelijk wat dat precies betekent, en hoe anders het zou zijn van hun vorige bewind (1996-2001). In een verklaring hebben de taliban onlangs gezegd dat het vrouwen faciliteiten zou bieden om te werken en onderwijs te volgen. Ondanks deze schijnbare verschuiving lijken de taliban nog steeds een samenleving te willen creëren die gebaseerd is op haar strikte interpretaties van de islam, iets waar de jonge, stedelijke Afghanen bang voor zijn. Ze maken zich zorgen dat ze niet langer een school of werkplek kunnen delen vanwege segregatie, uit eten kunnen gaan met hun vrienden van het andere geslacht of de kleren kunnen dragen die ze willen.
Een militaire machtsovername door de taliban betekent mogelijk ook niet het einde van de oorlog in Afghanistan. Vrede en stabiliteit in multi-etnische en diverse samenlevingen kunnen alleen worden verzekerd door coëxistentie, consensus en inclusie – niet door dominantie en zero-sum-politiek. Ook de uiteenlopende belangen van de landen in de regio zouden de groeiende lokale onvrede tegen de taliban kunnen aanwakkeren (zoals ervaren in de late jaren ’90), wat op zijn beurt een nieuwe bloedige en vernietigende oorlog zou bestendigen.
(evb)