In 2015 probeerde de Wit-Russische dictator Alexander Loekasjenko nog te bemiddelen om een ​​einde te maken aan de gevechten in Oost-Oekraïne. De agressieve houding van Poetin ten aanzien van Oekraïne baarde Loekasjenko grote zorgen. Hij probeerde zijn regering van Rusland te distantiëren, zelfs toen Moskou steeds enthousiaster werd om de twee naties te integreren. Maar ondertussen zijn Loekasjenko en Wit-Rusland een van de belangrijkste pionnen geworden in de oorlog van Vladimir Poetin tegen Oekraïne. Loekasjenko heeft de soevereiniteit van zijn eigen staat opgegeven zonder dat er ook maar één schot op zijn grondgebied is gelost. Hoe?

“Wit-Rusland is de andere agressor in deze oorlog tegen Oekraïne”, zei de voorzitter van de Europese Unie, Ursula von der Leyen, op 27 februari 2022. Poetin gebruikt Wit-Rusland in elk geval als een hub voor zijn oorlog. Russische troepen zijn Oekraïne binnengekomen via de Wit-Russische grens in het noorden. De grens tussen Wit-Rusland en Oekraïne strekt zich uit over duizend kilometer – ongeveer de helft van de lengte van de Oekraïense grens met Rusland. Dit breidde de Russische basis voor het aanvallen van Oekraïne aanzienlijk uit.

Een lange, gecompliceerde geschiedenis

De relatie tussen Minsk en Moskou heeft een lange en gecompliceerde geschiedenis. Tot de Wit-Russische revolutie van 2020 behield Loekasjenko een voorzichtige onafhankelijkheid in zijn buitenlands beleid. Hij slaagde er bijvoorbeeld in het Russische leger uit Wit-Rusland te houden.

De frauduleuze presidentsverkiezingen van augustus 2020 leidden echter tot de grootste protesten in de moderne geschiedenis van het land. Geconfronteerd met de grootste populaire uitdaging in zijn 26 jaar aan de macht, was Loekasjenko er snel bij om anti-Navo-retoriek te verspreiden, vooral bedoeld om Poetin te paaien. Loekasjenko beweerde dat het Westen de protesten aanwakkerde om Wit-Rusland te destabiliseren en het land in “het bruggenhoofd tegen Rusland” te veranderen. Deze strategie werkte. Het Kremlin zag een kans in de kwetsbare positie van Loekasjenka en bood steun.

Wit-Rusland verscheen voor het eerst op de wereldkaart na de eerste wereldoorlog. De revolutie van 1917 in Rusland bracht het tsaristische rijk ten val. De Duitse bezetting van de Wit-Russische landen van dat Russische rijk stelde lokale nationalisten in staat in maart 1918 de Wit-Russische Volksrepubliek uit te roepen. Na de ineenstorting van Duitsland keerden de bolsjewieken terug om in 1919 een Sovjet-Wit-Russische republiek te stichten. En in de chaotische jaren die volgden, ging een groot deel van het Wit-Russische land naar Polen onder het vredesverdrag van Riga van 1921.

Hoe Tweede Wereldoorlog Wit-Rusland dichter bij Moskou bracht

Sovjet-Wit-Rusland was een van de oprichters van de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR) in 1922 en kon gedurende een korte periode tot bloei komen als natie onder auspiciën van Moskou. Dit initiële Sovjetbeleid trachtte niet-Russische minderheden voor de multi-etnische unie te winnen door onder meer hun moedertalen en culturen te promoten. Vanaf het einde van de jaren twintig werd dit proces van Belarusisering echter beknot. De stalinistische repressie van de jaren dertig trof Wit-Rusland harder dan veel andere republieken en zijn culturele elites werden gedecimeerd.

Het Molotov-Ribbentrop-pact, het niet-aanvalsverdrag tussen nazi-Duitsland en de USSR uit 1939, verdubbelde bijna het vooroorlogse grondgebied van Wit-Rusland, een uitbreiding die na 1945 niet werd teruggedraaid. Tijdens de Tweede Wereldoorlog leed Wit-Rusland echter verschrikkelijk en verloor een groter deel van zijn bevolking dan welk ander land dan ook.

De oorlog liet diepe littekens achter op de nationale psyche, maar verstevigde ook de plaats van het land in het Sovjet-imperium. Naoorlogse investeringen uit Moskou stroomden binnen. In de jaren zeventig was Wit-Rusland een van de economisch meest succesvolle Sovjetrepublieken.

De stabiliteit en welvaart van de laatste decennia van de Sovjet-Unie maakten veel Wit-Russen blind voor de ondergang van de USSR. En zelfs voordat Loekasjenko in 1994 tot president werd gekozen, streefde Minsk naar nauwere economische en politieke banden met Rusland.

Wit-Russen huiveren bij het idee van een volledige fusie met de Russische Federatie

Loekasjenko zelf begreep al snel dat economische integratie met Rusland een goed idee was. Hij drong aan op samenwerking op economisch en buitenlands beleid tussen de twee landen. In 1999 ondertekenden Wit-Rusland en Rusland een verdrag tot oprichting van de Uniestaat. Deze vaag gedefinieerde entiteit zag beide staten hun soevereiniteit behouden, maar ze deelden wel enkele supranationale instellingen.

De meeste van de grotere integratiedoelen – een gemeenschappelijke munt; gemeenschappelijke belasting; een gezamenlijk defensiebeleid – kwamen er echter nooit. En de relatie tussen de twee staten werd verder onder druk gezet door de afhankelijkheid van Wit-Rusland van Russische energiebronnen, waarbij Loekasjenko routinematig bij het Kremlin gunstige prijzen voor Russisch gas en olie moest gaan afdingen.

Intussen hebben Wit-Russen misschien een nauwe affiniteit met Rusland (de meeste zijn Russischtalig), maar ze huiveren bij het idee van een volledige fusie met de Russische Federatie. Dit is deels omdat ze de onafhankelijkheid van Moskou ondertussen gewoon zijn. Maar het is ook een erfenis van de tegenstrijdige benadering van nationaliteiten in het latere Sovjettijdperk, toen etnische identiteiten van individuele republieken werden gepromoot naast de supra-etnische Sovjetidentiteit. Het proces van natievorming in Wit-Rusland begon niet helemaal opnieuw in 1991. Het was al begonnen lang voordat het land onafhankelijk werd van de USSR.

Houding van Poetin tegenover Oekraïne zette Loekasjenko aanvankelijk aan zich te distantiëren van Kremlin

De agressieve houding van Poetin ten aanzien van Oekraïne vanaf het begin van de jaren 2010 baarde Loekasjenko aanvankelijk zorgen. Bevreesd voor het precedent dat dit voor Wit-Rusland zou kunnen scheppen, gebruikte hij nationalistische retoriek om zijn regering van Rusland te distantiëren, zelfs toen Moskou steeds enthousiaster werd om de twee naties te integreren.

In 2014 vermeed Loekasjenko nog de formele erkenning van de annexatie van de Krim door Rusland en zocht in plaats daarvan toenadering tot het Westen. In 2020 hadden de betrekkingen met het Kremlin een nieuw dieptepunt bereikt.

Maar toen vonden er in Wit-Rusland verkiezingen plaats. Loekasjenko claimde de overwinning: hij kreeg 80 procent van de stemmen, een onmogelijk gunstig resultaat gezien de publieke onvrede over zijn regime. Een ongekende publieke opstand volgde, waarbij honderdduizenden Wit-Russen protesteerden tegen de verkiezingsresultaten.

Het gewelddadige optreden van Loekasjenko om de volksopstand de kop in te drukken, leidde tot westerse sancties, die werden verscherpt nadat Minsk een internationale vlucht boven zijn luchtruim had gekaapt om een dissident van het regime te kunnen arresteren. Loekasjenko veroorzaakte een migrantencrisis aan de Poolse grens, wat Wit-Rusland een wijdverbreide veroordeling en verdere sancties opleverde.

Het gebrek aan internationale reactie op Poetin die het gedrag van Loekasjenko mogelijk maakte – naast de economische druk – duwde de Wit-Russische leider dichter naar het Kremlin

Tegen het einde van 2020 had meedogenloze repressie de protestbeweging ondergronds gedwongen. Wit-Rusland heeft momenteel 1.076 politieke gevangenen, maar duizenden anderen werden vastgehouden en velen ontvluchtten het land om aan vervolging te ontkomen.

Poetin bood financiële en militaire steun om Loekasjenko te helpen de protesten het zwijgen op te leggen – zonder enige internationale reactie of tegenwerking. Poetin waarschuwde ook buitenlandse mogendheden zich niet in de zaken van Wit-Rusland te mengen. Deze belofte versterkte Loekasjenko’s vertrouwen en gevoelens van straffeloosheid.

Het gebrek aan internationale reactie op Poetin die het gedrag van Loekasjenko mogelijk maakte – naast de economische druk – duwde de Wit-Russische leider dichter naar het Kremlin.

Ondertussen ondertekenden Minsk en Moskou in november 2021 een uitgebreid programma voor economische integratie en kwamen ze een gezamenlijke militaire doctrine overeen. Loekasjenko’s internationale isolement gaf Poetin een nieuwe mogelijkheid om Minsk te dwingen de aanwezigheid van Russische troepen aan de Wit-Russisch-Oekraïense grens te accepteren, op slechts 80 kilometer van Kiev.

Het vermogen van Rusland om kernwapens in Wit-Rusland te plaatsen, baart naburige NAVO-landen en andere westerse mogendheden grote zorgen

Loekasjenko kondigde al in september 2021 aan dat Rusland militair materieel, waaronder helikopters en luchtverdedigingssystemen, naar de grens tussen Wit-Rusland en Oekraïne zou sturen. Twee maanden later verbrak Loekasjenko zijn neutraliteit over de Krim. De Wit-Russische leider erkende publiekelijk dat de Krim Russisch grondgebied was. Loekasjenko bood ook aan Russische kernwapens te hosten als de NAVO kernwapens van Duitsland naar Oost-Europa zou verplaatsen.

Dit speelde ongetwijfeld een sleutelrol in het besluit van Moskou om Oekraïne aan te vallen. En hoewel Minsk heeft beweerd dat zijn troepen er nog niet bij betrokken zijn, heeft Wit-Rusland niettemin stappen ondernomen om zijn besluit uit 1994 om geen kernwapens meer te stationeren, terug te draaien. Op 27 februari 2022 schrapte een nationaal referendum de grondwettelijke belofte van het land om kernwapenvrij te blijven. Het vermogen van Rusland om kernwapens in Wit-Rusland te plaatsen, baart naburige NAVO-landen, voornamelijk Polen, Letland en Litouwen, evenals de VS en andere westerse mogendheden grote zorgen.

Het regime van Loekasjenko heeft lange tijd de verkiezingsuitslagen vervalst en dit referendum was niet anders. Het anti-oorlogsgevoel blijft sterk onder de Wit-Russen, zoals blijkt uit de demonstranten die op de dag van het referendum naar buiten kwamen om solidariteit met Oekraïne te betuigen; honderden van hen werden gearresteerd.

Maar uitgeput door repressie en met hun oppositieleiders verbannen of gevangengezet, hebben gewone Wit-Russen weinig instrumenten tot hun beschikking om effectief weerstand te bieden aan de regering.

(mah)