Het is een vreselijke ziekte, kanker, maar er wordt de jongste jaren enorme vooruitgang geboekt in het bestrijden ervan. En, wetenschappers hebben er vertrouwen in dat ze op weg zijn om de fameuze “cure for cancer” te vinden. Maar daar schuilt een groot gevaar in. Misschien zijn er wel echt dingen die erger zijn dan sterven.

“There are things worse than death” luidde de boodschap van John Sotos op de DEF CON Hacking Conference in Las Vegas enkele dagen geleden. Sotos is niet de minste. Hij is de CMO, de chief medical officer, bij Intel. En je bent wellicht al met zijn “expertise” geconfronteerd: hij was namelijk de medische consulent voor de tv-reeks House.

Sotos is vooral beslagen in alles wat met DNA te maken heeft. Hij voorspelde iets wat destijds werd weggelachen maar ondertussen onvermijdelijk lijkt: dat DNA effectief als een programmeertaal zal worden gebruikt.

De boodschap van Sotos is deze: dezelfde technologie die ons ooit in staat zal stellen om kanker te genezen en te voorkomen kan gebruikt worden om vreselijke biowapens te maken. De eerste echte effectieve biowapens ook, een soort dat de gebruiker toestaat om z’n doelen heel precies te kiezen.

Verboden. In principe toch

Biologische wapens zijn in principe verboden door een verdrag uit 1972. Maar niemand gelooft echt dat iedereen zich daar aan houdt. Het probleem met biowapens is dat ze relatief goedkoop en gemakkelijk te produceren zijn. De kennis die je ervoor nodig hebt, is wereldwijd beschikbaar en dat betekent dat biologische wapenproductie aanzienlijk eenvoudiger is dan het produceren van bijvoorbeeld nucleaire of chemische wapens.

Voor nucleaire en chemische wapens zijn zeer geavanceerde techniek en zeer specifieke stoffen nodig, maar voor een biologisch wapen volstaat elementaire laboratoriumuitrusting.

In het Journal of the American Medical Association werden in 1997 veertien virussen, twaalf bacteriën en twaalf gifstoffen genoemd die makkelijk tot wapens te maken zijn. Het Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention heeft er daarvan zes ziekteverwekkers als het gevaarlijkst aangeduid: miltvuur (Antrax), botuline (het gif van de bacterie Clostridium botulinum), de pest-bacterie Yersinia pestis, het pokkenvirus, de tularemie-bacterie en het ebola-virus.

Het probleem nu

Soit, dodelijke en vreselijke ziektes genoeg om te manipuleren en als wapen in te zetten op onze planeet, maar één gigantisch probleem: je hebt ze niet in de hand.

Of, eenmaal je bijvoorbeeld zo’n virus als wapen gebruikt tegen een vijand, is het een kwestie van tijd voor dat wapen zich tegen je eigen bevolking keert.

Dat gaat veranderen eenmaal DNA in het plaatje gaat verschijnen. Kanker, zegt Sotos, is een DNA-ziekte. De oplossing om het te genezen en te voorkomen zit dus in het manipuleren van DNA zodat het bijvoorbeeld alleen kankercellen gaat uitschakelen.

De technologie die daarvoor nodig is, is dezelfde die je kan gebruiken om biowapens te gaan maken die heel specifiek bevolkingsgroepen kunnen gaan bestoken.

Kanker

Met andere woorden: als je een behandeling kan bouwen die beperkt kan worden tot alleen het uitschakelen van cellen met de genetische vlag voor kanker, kan je ook een biowapen bouwen dat beperkt kan worden om alleen personen met een bepaalde genetische vlag aan te vallen. Je hebt daarvoor dan wel genetische data nodig om bijvoorbeeld voorgeslacht, geslacht of familie te onthullen. Die data is niet moeilijk te vinden, we zijn ze al jaren vaak zelfs vrijwillig aan het afstaan.

Het is overigens nog veel subtieler dan dat. Eenmaal als de techniek er is – nu nog niet, maar Sotos noemt dat onvermijdelijk – kan ze echt op hallucinante manieren worden gebruikt om “tegenstanders” uit te schakelen. Het zal voor extremisten perfect mogelijk worden om hun agenda op een zeer directe manier verspreiden door DNA letterlijk te herschrijven zodat ze het je onmogelijk (of erg pijnlijk) kunnen maken om een leven te leiden dat tegen hun credo ingaat.

Wat je ermee kan doen

Stel dat militante veganisten het eten van vlees willen beëindigen: daar is een gen voor. Of stel je voor dat radicale misogynisten alle vrouwen willen dwingen om een hoofddoek te dragen: er is een gen voor zonlichtintolerantie, en de genetische functies van het geslacht zijn al bekend.

Het is not done om dit te zeggen, maar het is een feit dat er nu al epigenetische markeringen in negen gebieden van het menselijk genoom zijn gevonden die gelinkt worden aan mannelijke homoseksualiteit. Dat wil niet zeggen dat homoseksualiteit helemaal genetisch wordt bepaald, maar het speelt wél een rol.

Huidkleur is ook geen simpele, die wordt bepaald op zeker 378 plaatsen in ons genoom. Maar in theorie, eenmaal alles in kaart is gebracht, zou het dus ook perfect kunnen om alleen mensen met een bepaalde huidkleur aan te vallen.

Dat aanvallen is overigens ook nog iets dat over meer gaat dan “uitschakelen”. Je zal mensen kunnen opzadelen met dingen als chronische diarree, obesitas, kaalheid, zelfs een slechte adem of een lijfgeur. En, geloof ons, dat zijn de minste.

De wapens zullen ook echt heel specifiek gemaakt kunnen worden om één iemand uit te schakelen, of hem of haar en haar hele familie, maar niemand anders.

Moonshot en CRISPR-cas9

Er schuilt ook een potentieel gevaar in programma’s zoals het door Joe Biden en Barack Obama gelanceerde “cancer moonshot”, een programma om “kanker uit te roeien” waar per jaar ineens een miljard euro extra wordt ingepompt. Op zich is dat geweldig, maar door de overheid gefinancierd en gerund, eenzelfde overheid die een militaire tak heeft. En een politieke agenda.

Voorlopig is dat nog allemaal toekomstmuziek. De technologie bestaat nog niet, maar biohacking is echt geen fantasie meer. Een aantal medische technieken gaan al heel erg die kant op.

CRISPR-cas9 bijvoorbeeld, waarmee het DNA van binnendringende virussen in korte fragmenten wordt geknipt en vervolgens geplaatst op een CRISPR-locus tussen een reeks van korte segmenten met herhaalde codes. De loci met het virus-DNA ondergaan transcriptie waardoor ze worden overgeschreven in korte RNA-fragmenten die vervolgens worden afgelezen door het enzym cas9. Cas9 is een endonuclease, wat inhoudt dat het bepaalde nucleotiden uit DNA kan knippen, in dit geval de sequenties die overeenkomen met het overgeschreven RNA uit CRISPR.

Onstopbaar?

De simpele versie daarvan: al lange tijd is bekend dat genetische mutaties in het DNA ziektes veroorzaken. Wat nu als wetenschappers deze foutjes eruit zouden kunnen halen en de goede sequentie inbouwen? Daarmee zouden genetische ziektes kunnen worden behandeld en kunnen er misschien nog wel een ander soort veranderingen aan het menselijk DNA worden gemaakt (denk daarbij aan sterkere of slimmere mensen). Met het gebruik van het mechanisme CRISPR-cas9, dat uit bacteriën wordt gehaald, kunnen precieze veranderingen in het menselijk genoom worden gemaakt.

In theorie is CRISPR goedkoop en snel en extreem nauwkeurig. De praktijk gaat nog moeizaam. Er werden tijdens de eerste experimenten onbedoeld ook andere genen uitgeschakeld, of nieuwe genen werden op onbedoelde plaatsen in het DNA geplaatst. Vorig jaar hebben Japanse wetenschappers geëxperimenteerd met menselijke embryo’s en waren daarin gedeeltelijk succesvol, maar liepen ook tegen een heleboel problemen aan die nog moeten worden opgelost.

Maar in hoog tempo worden de CRISPR-cas9-systemen nu bijgevijld en preciezer gemaakt. In China, het Verenigd Koninkrijk en Zweden heeft de overheid toestemming gegeven voor CRISPR-ingrepen op menselijke embryo’s. Niet om er kinderen uit te laten groeien – de embryo’s zullen niet ouder worden dan 14 dagen.

Volgens Sotos is dat sowieso niet in de hand te houden, want “there are going to be thousands of people doing this sort of genetic manipulation down in the basements of hospitals.”