Volgende week gaan de Catalanen zich uitspreken in een onafhankelijkheidreferendum of ze willen afscheuren van Spanje. Of niet. Want de Spaanse regering in Madrid is steeds repressiever aan het proberen die stembusgang te stoppen. Uiteindelijk gaat dat niet veel uitmaken: het is nu een vraag geworden van wanneer eerder dan wel of niet. Dat heeft de Spaanse overheid aan zichzelf te wijten; en ook Europa valt serieus wat aan te wrijven daarvoor. Voor Europa staat er nochtans heel wat op het spel. 

Het referendum over de onafhankelijkheid van Catalonië krijgt in niet-Spaanse (en zelfs Spaanse) media niet de plaats die het verdient. De teneur in de rest van Europa is om het niet ernstig te nemen.

We zouden beter moeten weten, want hoe het ook uitdraait, de gevolgen gaan groot zijn. De Catalanen hebben het overigens erg clever gespeeld tot nu. Los van de politieke maneuvers, is er het feit dat ze nooit bijvoorbeeld geweld hebben gebruikt. Spanje kan ook moeilijk stellen dat de Catalanen hen hebben gekloot. Integendeel: de regio heeft altijd buitenproportioneel de schatkist in Madrid gevuld.

Het is uiteraard ingewikkelder dan dat, maar globaal genomen kan je ook stellen dat de Catalanen hun streven naar onafhankelijkheid uit het vaarwater van politieke strekkingen en dan vooral hun meest extreme uitwassen hebben kunnen houden. Het is een proper nationalisme, wars van de idiotie die vaak met zo’n onafhankelijkheidsstreven gepaard gaat. De Catalanen hebben het altijd met klasse gedaan, soit. Ze hebben de culturele kaart getrokken – en en passant hebben ze zich gepiloteerd naar het wereldtoneel op dat vlak.

Freddy en Montserrat

Barcelona bijvoorbeeld, zelfs met al z’n mindere kantjes, staat ondertussen prominenter op de wereldkaart dan Madrid. Met dank aan de Olympische Spelen, Freddy Mercury en Montserat Caballé, FC Barcelona en een hoop eigenzinnige architecten, schilders en koks ook. Maar, de realiteit is dat Catalonië de rest van Spanje al jaren geleden is voorbijgestoken op economisch en technologisch vlak. En, dat is het mooie, het is er daarbij in geslaagd z’n cultureel erfgoed te behouden, uitstekend te soigneren en zelfs te verbeteren. Vlamingen die daar op vakantie gaan en met de auto het binnenland verkennen weten dat maar al te goed.

Zo’n dingen komen niet uit de lucht vallen. We gaan er niet heel de geschiedenis van Catalonië bijhalen, maar weet bijvoorbeeld dat Catalonië één van de eerste echte parlementen had in Europa, die effectief de macht van de koning aan banden legde. Het komt erop neer dat eigenlijk sinds de val van het West-Romeinse Rijk er in de regio die plusminus overeenstemt met het huidige Catalonië er een drang naar onafhankelijkheid heerst.

Gedurende de middeleeuwen, tot pakweg 1640 toen de Catalanen in de Guerra dels Segadors in opstand kwamen tegen de Spaanse kroon, genoot Catalonië, mede door slim politiek werk van de graven van Barcelona, steeds meer autonomie. In 1714 maakte de Spaanse Successieoorlog daar een einde aan.

De Renaixença

Catalaans nationalisme zoals we dat nu kennen begon met de Renaixença, een beweging die vanaf 1850 de kop opstak en een revival van de Catalaanse taal, Catalaanse cultuur en een drang naar onafhankelijkheid inhield. Toch duurde het tot 1922 voor de eerste politieke partij ontstond die onafhankelijkheid nastreefde. Van 1923 tot 1930 moest die vanuit Frankrijk opereren wegens verbannen door de Spaanse dictator Primo de Rivera, maar in 1931, onder de noemer Esquerra Republicana de Catalunya (Republikeins Links) haalde ze een verpletterende verkiezingsoverwinning. Het leidde ertoe dat Catalonië effectief een autonome republiek binnen Spanje werd.

Lang duurde dat niet. In 1936 brak de Spaanse Burgeroorlog uit en in 1938 nam dictator Franco alle voorrechten gewoon weer af. Hij deed meer: hij verbood het Catalaans in het openbaar leven en alles wat naar Catalaanse cultuur rook werd repressief onderdrukt.

Pas enkele jaren na Franco’s dood (1975) kwam er een nieuwe vorm van autonomie voor Catalonië. Dat was genoeg vrijheid in de ogen van de Catalanen voor een paar jaar, maar in 1982 krabbelde Madrid al een beetje terug door de introductie van de Ley Orgánica de Armonización del Proceso Autonómico (LOAPA), een wet die diende om Catalonië en het Baskenland in toom te houden.

Rajoy en het mes in het hart van Spanje

Fast forward door bijna dertig jaar vreedzaam protest, vlaggengezwaai en verder spectaculaire economische groei voor de regio en we belanden in 2010. Toen schrapte het Spaanse Grondwettelijk Hof een pak dingen uit een in 2006 overeengekomen nieuw statuut van autonomie. Dat gebeurde onder impuls van de huidige Spaanse premier Rajoy en zijn conservatieve partij, waar ze dat nieuw statuut, afgesloten door de socialistische voorganger van Rajoy, als een “mes in het hart van Spanje” zagen.

De reactie binnen de Catalaanse politiek op het afschieten van dat compromis was een shift naar separatisme. Die resulteerde in 2014 al in een “consultatief referendum”. Ongeveer 80% van de kiezers stemde toen voor afscheiding van Spanje, maar slechts 2,3 miljoen van de beoogde 5,4 miljoen stemgerechtigden brachten een stem uit.

Het plaveide echter wel de weg naar het referendum van 1 oktober, en deze keer, zo zwoer de Catalaanse president Puigdemont, zou dat referendum wél bindend zijn.

Catalonië is goed voor 21% van het Spaanse bnp. In de regio woont 19% van de Spaanse bevolking. Dat is dus redelijk evenredig, ware het niet dat Catalonië slechts 8% van de totale investeringen van de Spaanse staat ontvangt.

Het verdwijnen van Catalonië uit de Spaanse Federale Staat zou dus een problematische opdoffer betekenen voor Madrid – het gaat best goed met Spanje momenteel, maar het drama in de nasleep van de crisis van 2008 is nog lang niet verteerd.

Repressie

Madrid doet dus alles om het referendum te voorkomen. Omdat het te lang geweigerd heeft om de Catalanen serieus te nemen en de drang naar eigenheid zwaar onderschat heeft, moeten er nu ineens heel drastische maatregelen worden genomen. Zeg maar repressie.

Madrid is de jongste twee weken effectief een proces aan het verbieden dat essentieel democratisch is. Het stuurt duizenden interventietroepen naar Catalonië, laat mensen arresteren die meewerken aan het referendum en laat pamfletten en stembiljetten in beslag nemen. Op het belachelijke af, of wat moet je maken van het fouilleren en in beslag nemen van 48 stickers bij iemand op de Ramblas?

Vanuit Europa horen we niet veel, maar, het is du jamais vu zoiets, ten minste in de niet voormalige Oostbloklanden voor de Europese Gemeenschap. Buiten “het referendum is tegen de Spaanse grondwet” valt er ook niet veel te zeggen, want, door hun geweldloze strijd vallen de Catalanen maar moeilijk als de bad guys af te schilderen.

Zowel Rajoy als Europa zijn er echter aan voor hun moeite, ten minste op langere termijn. Het onafhankelijkheidsproces van Catalonië valt niet meer tegen te houden. Het zal er vroeger of later van komen, de huidige houding van zowel Madrid als Europa zorgt er alleen maar voor dat de Catalanen zich geschoffeerder voelen met de dag.

We zouden nochtans ondertussen beter moeten weten, na de Brexit en de verkiezing van Donald Trump, twee gevallen waarbij een gevoel van wreveligheid en zich tekortgedaan voelen wellicht de doorslag gaf.

Artikel 155 en de keuze waar Europa voor staat

De koers waar we nu op zitten, is wellicht deze: het referendum zal clandestien doorgaan, maar doordat Madrid repressie heeft gevoerd, zal de uitslag te betwistbaar zijn.

De Catalanen gaan zich niet plooien. Daarop zal Rajoy artikel 155 van de Spaanse grondwet moet toepassen, een artikel waarmee Madrid de Catalaanse regering en het parlement zal opheffen. Daarmee gaat de strijd voor onafhankelijkheid van de Catalanen opnieuw ondergronds.

De geschiedenis leert ons dat zoiets nooit werkt, tenzij je er een genocide aan verbindt. Het Catalaans protest zal aanzwellen, het zal internationaal steun krijgen daardoor en het zal legitiem worden.

Europa, dat nu nog staat te roepen dat een onafhankelijk Catalonië niet bij de Unie mag, zal ook moeten plooien. Het is dat of een regime tolereren dat principes toepast die tegen het Europese ideaal ingaan.

Bovendien: Europa zou best wel gediend zijn met Catalonië binnen de Unie, al was het maar uit puur economische overwegingen. Op een gegeven moment zal het dat zijn, of gewoon heel Spanje uit de EU halen. Wat de doodsteek zou zijn van de EU.

De enige oplossing momenteel is dat Europa de Spaanse regering overtuigt om gas terug te nemen, dat die probeert om tot een akkoord te komen met de Catalanen voor een referendum dat door beide kanten is opgezet en dat, afhankelijk van de uitkomst, niet per se moet leiden tot onafhankelijkheid maar tot meer autonomie en een voor de Catalanen eerlijker financieel arrangement.

Naïef

Ook zoiets zou maar een tijdelijke oplossing zijn, het is naïef om te denken dat de Catalaanse drang naar volledige zelfbeschikking af te kopen valt.

En net zoals het idioot is om te roepen dat de Britten geen toekomst hebben zonder Europa (zo werkt dat niet in een geglobaliseerde wereld) is het dom om te denken dat de Catalanen het niet zonder Spanje of Europa zouden kunnen redden.

Integendeel, het is een rijke regio, op alle vlak en eentje die autonoom bekwaam bestuurd is geweest de jongste decennia. Het is een beetje het Californië van Europa, met een absolute wereldstad, een vruchtbaar hinterland, een innovatief bedrijfsleven, een toeristische trekpleister waar je nooit verder dan een paar uur tussen strand en skipistes zit. Het zijn daar bovendien, in tegenstelling tot wat de Spanjaarden willen geloven, geen heethoofden. In feite, ze hebben de zaakjes veel beter voor elkaar daar dan in de rest van Spanje.

De realiteit – los van initiële kosten die een scheiding meebrengt – is dat de Catalanen het meer dan aardig kunnen redden in een onafhankelijk Catalonië. En dat weten ze zelf heel goed.