In een tijdperk van technologische hoogconjunctuur, vergeten we snel hoe alles tot stand komt. Een babypakje dat draadloos de ademhaling en hartslag kan registreren, implantaten die voortdurend metingen doen in ons lichaam en zelfreinigende ruiten onder invloed van zonlicht? Vandaag futuristische gadgets, morgen terug te vinden in elk huishouden als dagelijks consumentenproduct. Welkom in de wereld van nanotechnologie.

Nanotechnologie oftewel science-fiction technologie. Je heb er ongetwijfeld al over gehoord, en zonder enig besef maak je er zelf gebruik van. Het lijkt wel het nieuwe buzzwoord onder techneuten. Maar de cijfers bewijzen het tegendeel: wereldwijd worden miljarden besteed aan onderzoek en ontwikkeling in nanotechnologie. Tegen het einde van dit jaar zou naar schatting 1.900 miljard euro uitgegeven zijn in nanotechnologie. Voor 2015 wordt al gesproken over bedragen van twee triljoen. De marktwaarde van nanomaterialen wereldwijd wordt geschat op ruwweg 20 miljard euro.

In de lift

Nanotechnologie bestaat al tientallen jaren, maar zit de laatste jaren stevig in de lift. Naar alle waarschijnlijkheid omdat de politiek, en bij uitbreiding Europa, mee de dans is in gesprongen. De Europese Commissie investeert jaarlijks miljarden euro’s in de sector. Maar ook de Belgische politiek roert zich in de nanobusiness. Ondanks de structurele economische crisis heeft heeft onze Belgische overheid extra geld vrijgemaakt voor nano-onderzoek.

Wat is het?

Maar wat is nanotechnologie en hoe kan het ons leven veranderen? Laat u eerst en vooral niet misleiden: nanotechnologie is een heel brede term en omvat niet één specifieke technologie. Het omvat alle wetenschappen en technologieën die werken op nanoschaal. In mensentaal is dat één duizendste van een mensenhaar. Zo is nanotechnologie niet enkel van toepassing op elektronica of dagdagelijkse consumentenvoorwerpen, maar kan het ook een rol spelen in cosmetica, voeding of zelfs de medische sector.

Koert van Mensvoort, kunstenaar filosoof en wetenschapper, wil mensen informeren omtrent de wondere wereld van nanotechnologie: “Het omvat inderdaad alle technologie op de schaal van een miljardste meter. Dat is dus heel klein en daarmee bestudeer en manipuleer je zaken op moleculair en atomair niveau. Het is een technologie die we langzamerhand goed onder de knie hebben. Omdat nanotechnologie op dat niveau werkt, zijn er heel wat nieuwe toepassingen mogelijk want daar gelden andere wetten.”

Het is nu al realiteit

Geen toekomstmuziek, maar nuchtere realiteit. Iedereen komt dagelijks in contact met nanotechnologie. Het bekendste voorbeeld van nanotechnologie is de computerindustrie. De chips in onze smartphone of pc, zijn minstens op nanoschaal ontworpen. Zonnebrandcrèmes zijn een ander voorbeeld van nanoproducten. In nieuwere zonnebrandcrèmes zijn nanodeeltjes aanwezig die ervoor zorgen dat de uitgesmeerde crème kleurloos is. In se zit er een kleur achter, maar de deeltjes zijn zo klein dat ze niet zichtbaar zijn en dus transparant voor het blote oog.

Daarnaast zitten in deodorants en anti-zweetsokken ook nanodeeltjes die bacterieën verantwoordelijk voor de zweetgeur bestrijden. Tandpasta met nanodeeltjes kunnen op hun beurt zorgen voor een langere werking. Nanolak zorgt voor een krasbestendig oppervlak. De NASA heeft met Aerogel ook een duit in het zakje gedaan: ultralicht en poreus materiaal met een hoog isolatievermogen. Vandaag wordt het verwerkt in inlegzolen tegen bevroren voeten. Zelfreinigende ruiten bevatten speciale coatings die organisch vuil kunnen afbreken onder invloed van zonlicht. Afbraakproducten worden dan mooi weggespoeld met het regenwater.

Shoppen in de Nanosupermarkt

Van Mensvoort is de oprichter van de Nanosupermarkt, een rondrijdende fictieve supermarkt die nanotechnologie dichter bij de mensen wil brengen. Hij houdt halt op verscheidene evenementen en nodigt mensen uit om kennis te maken met nanotechnologie: “We willen mensen betrekken in de discussie over onze technologische toekomst. We leven in een tijd waar nieuwe technologieën voortdurend in ons leven komen. Wereldwijd heeft iedereen ermee te maken. En ik vind dat te belangrijk om het alleen aan experts, universitairen of politici over te laten.”

De Nanosupermarkt bevat prototypes van speculatieve nanoproducten. Speculatief omdat die producten eigenlijk niet bestaan. Of beter gezegd: nog niet bestaan.Van Mensvoort wil bezoekers warm maken voor een toekomst waarin we worden ondergedompeld in nanotechnologie. “Door ze allemaal al heel concreet te maken kun je de producten al voorvoelen. Dat is wat ik wil,” aldus Van Mensvoort.

Zo kan je in de supermarkt kennismaken met de Wall Smart: verf waarvan je de kleur probleemloos kan wijzigen met een smartphone. Of wat dacht je van de Nanowijn: een fles wijn met minuscule capsules die, afhankelijk van de gekozen golffrequenties, in je microgolfoven openspringen. Op die manier kan je zomaar je fles wijn omtoveren tot een Pinot Noir of een Merlot.

Positieve reacties

Van Mensvoort heeft veel positieve reacties gekregen op de uitgestalde producten. Al zijn er producten bij die mensen liever niet zouden willen zien, zoals het Twitter-implantaat: dat wordt in jouw lichaam geplaatst en zou alles twitteren wat in je lichaam gebeurt. Tussen fictie en realiteit bevindt zich echter een dunne grens: enkele wetenschappers zijn erin geslaagd om een variant te maken op het Twitter-implantaat. Het implantaat zou automatisch allerlei informatie kunnen geven over je lichaam.

En dat is net de bedoeling van de Nanosupermarkt: het wil mensen ermee confronteren en de grenzen aftasten. De producten van de Nanosupermarkt mogen dan fictief zijn, van Mensvoort ontkent alvast dat hij indianenverhalen wil vertellen en mensen op het verkeerde been zetten. Van Mensvoort staat aan het hoofd van Next Nature Lab, een onderzoeksgroep verbonden aan de TU Eindhoven.

Hij geeft studenten de opdracht mogelijke nanoproducten te bedenken en heeft ook een internationale oproep gedaan naar ingenieurs, ontwerpers tot kunstenaars toe. De inzendingen worden nauwkeurig gecontroleerd naar technische haalbaarheid en creativiteit: “Zo kan je als technoloog goed snappen wat mogelijk is maar is het moeilijk om een goed gevisualiseerd product in te zenden. Kunstenaars en designers komen soms met hele mooie en afgeronde ideeën maar eigenlijk kunnen die producten nooit ontwikkeld worden.” Nood aan regulering Er is nog altijd een keerzijde aan de medaille van nanotechnologie.

Critici uiten hun bezorgdheid over de kleine omvang van de nanodeeltjes bij bijvoorbeeld zonnebrandcrème. Wegens de minuscule omvang, bestaat het potentieel gevaar dat ze tot diep in de longen kunnen binnensijpelen, met allerlei ziektes tot gevolg. Ook bestaat de mogelijkheid dat ze door de huid binnendringen en in de bloedbaan terechtkomen. Verscheidenheid in samenstelling van de nanodeeltjes maakt een éénduidig antwoord echter onmogelijk. Daarom is de roep tot een betere regulering omtrent nanotechnologie groter en groter.

“De gevaren draaien enerzijds rond het toxicologische aspect, maar anderzijds is er ook het sociaal-culturele aspect: verbeteren deze technologieën ons leven of verslechteren ze het alleen maar? Dat maatschappelijk-culturele aspect moet een hele brede discussie worden,” aldus van Mensvoort.

Over het toxicologische aspect is het Wetenschappelijk Comité voor nieuwe gezondheidsrisico’s (SCENIHR) echter duidelijk: “Het gevaar voor de gezondheid en het milieu voor diverse nanomaterialen is aangetoond. We moeten wel opmerken dat niet alle nanomaterialen toxische gevolgen met zich meebrengen. Dat kleiner automatisch toxicologischer betekent, kan alleszins niet worden aangetoond.”

Politiek loopt achterop

Dat zonnebrandcrème, anti-zweetsokken of deodorants met nanotechnologie reeds op de markt zijn, bewijst dat het voor de politici vijf na twaalf is geworden. Europa heeft intussen wel een strategisch plan en een gedragscode opgesteld voor de industrieën die onderzoek doen naar nanotechnologie. Hoewel daarnaast nog een veelvoud aan studies en onderzoeken lopende zijn, is er nog steeds geen uitsluitsel of nanodeeltjes op langere termijn schadelijk kunnen zijn voor huid of lichaam. Maar dat fenomeen is niet nieuw, aangezien al decennia lang een discussie woedt over de impact van gsm-stralingen op de gezondheid.

Van Mensvoort: “Over de mobiele telefoon is er inderdaad nog steeds die discussie. Sommige mensen voelen de straling, maar voor hetzelfde geld beelden ze zich dat in. Er zijn heel lang geleden al metingen over gedaan en we denken dat het veilig is, maar dat dachten we van asbest ook. Soms duurt het wel 20 of 30 jaar voor blijkt dat mensen niet ziek worden.”

De discussie omtrent nanotechnologie zal nog heel wat voeten in de aarde hebben. Maar dat het onze toekomst zal bepalen, is heel zeker. De industrie en de politiek is intussen al opgewarmd om nanotechnologie met open armen te ontvangen. Nu de consumenten nog.