Het lijkt het perfecte scenario voor een sci-fi-achtige thriller: diep in het Panamese regenwoud, niet ver van de grens met Costa Rica, worden momenteel, ver van pottenkijkers en bemoeials, zalmen gekweekt die zes keer sneller groeien dan normale door een Amerikaans bedrijf. Die genetisch gemanipuleerde zalm dook begin augustus op in Canadese winkels en dat is nog maar het begin. We gingen een kijkje nemen in het real life Jurassic Park.

Het is niet echt simpel om de plek te vinden waar het Amerikaanse bedrijf AquaBounty al sinds 2008 experimenteert met genetisch gemanipuleerde superzalmen. Ze ligt in één van ’s werelds laatste stukken ongerept regenwoud, op een hoogte van 1.500 meter, in het cloud forest tussen Boquete en Volcan, pal tegen het grensoverschrijdend nationaal park La Amistad.

Op het nabijgelegen Corvocado-park na, in het voor toeristen nog steeds moeilijk te bereiken Osa-schiereiland van Costa Rica, is dit wellicht de meest biodiverse plek op aarde. Er leven hier 600 verschillende soorten vogels, vijf soorten grote roofkatten (poemas, ocelots, margay, jaguars en jaguarundis), meer dan 10.000 (wellicht 15.000) verschillende soorten insecten. In de rivieren zitten 40 soorten vissen, er zijn 140 soorten amfibieën en reptielen en ongeveer evenveel soorten zoogdieren. Binnen één vierkante kilometer vind je meer dan 700 verschillende soorten planten en bomen.

En het is hier, op pakweg 30 kilometer van de Caraïbische Zee enerzijds, en ongeveer even ver van de Stille Oceaan, dat AquaBounty jaarlijks bijna 100.000 zalmen kweekt, die eigenlijk thuishoren in rivieren en zeeën duizenden kilometers noordelijker.

No Pasar

Je moet door een paar rivieren met je 4×4 om er te geraken. Het feit dat het regenseizoen is en dat het peil van die rivieren een dag eerder door zes uur onafgebroken regenval met bijna een meter is gestegen, helpt niet echt. En één keer als je de locatie bereikt, is er eigenlijk amper iets dat je doet vermoeden dat hier al bijna tien jaar lang geëxperimenteerd wordt met genetische manipulatie.

De installatie is weliswaar compleet omheind, maar nergens staat of is een naam of logo te vinden. Het enige: een bordje dat ons waarschuwt dat we ons op privéterrein bevinden en dat het ten strengste verboden is om binnen het hek te gaan voor onbevoegden.

Dat hek is bovenaan helemaal met prikkeldraad afgespannen. Op het terrein staan een groene industriële schuur en vier grote bovengrondse bassins. Die krijgen hun wateren van de Calderarivier en ze wateren ook af – en daar komen we straks op terug – via een systeem van greppels naar diezelfde stroom. De Caldera mondt uit in de Stille Oceaan.

Onderzoek leerde ons dat AquaBounty de stek huurt van een Panamees, Luis Lamastus, die er vroeger naar verluidt probeerde forel te kweken. Niemand ter plaatse – de hele affaire draait op een stuk of drie medewerkers – wil on the record praten, maar we vernemen dat er op dat moment “iets van een 5.000 zalmen” in de reservoirs zitten.

Zoarces americanus

Laten we eerst even uitleggen waar die van komen en waarom ze zo bijzonder zijn. Het gaat om een genetisch gemanipuleerde superzalm. AquaBounty Technologies uit Boston deed er 14 jaar over en spendeerde meer dan 50 miljoen euro aan research om die AquAdvantage Salmon te creëren. Het slaagde er tien jaar geleden uiteindelijk in om het groeihormoon in chinookzalmen te combineren met dat van een Amerikaanse puitaal (Zoarces americanus). Die vis kan maximaal 110 centimeter lang en ruim 5 kilogram zwaar worden, en net als zalm kan hij zowel in brak als zeewater overleven.

Wat de puitaal interessant maakt, is dat zijn DNA-sequentie amper 1% verschilt van die van een zalm, maar dat hij, in tegenstelling tot de zalm, constant groeihormoon produceert. Zalmen doen dat alleen in de zomer.

Alleen vrouwtjes die steriel (zouden moeten) zijn

Het resultaat is een zalm die vier tot zes keer sneller groeit en ook een pak minder kost om te kweken, want hij heeft veel minder voedsel nodig om volwassen te worden. Een veilige vis ook volgens AquaBounty. Want, en dit is waar het helemaal Jurassic Parky wordt, alle AquAdvantage zalmen (zo heten ze officieel) zijn niet alleen vrouwtjes, ze zijn ook triploïde. Dat betekent dat ze drie sets chromosomen hebben waardoor ze steriel zijn.

Belangrijk, want zo voorkomt het bedrijf dat – moesten ze in het wild ontsnappen – de zalmen gaan kweken met hun wilde soortgenoten.

Maar in tegenstelling tot wat AquaBounty beweert, is het triploïde maken van hun zalmen niet zo waterdicht. Bij 1,2% lukt het niet. AquaBounty zegt dat het die zalmen vernietigt, en da’s zowat het enige wat fotogewijs van de kweekcentrale in Panama ooit is vrijgegeven.

Er zijn ook twee andere redenen – en wellicht was dat in de eerste plaats de bedoeling van AquaBounty – om de zalmen steriel te maken. Door de stress weg te nemen om voort te planten, groeien hun zalmen (nog) sneller. En het is ook een goeie manier om hun product beter te beschermen. Want anders zou wie een paar van hun zalmen te pakken kreeg, die kunnen gaan gebruiken om zelf te kweken.

Waarom Panama?

Waarom trouwens deze stek in de middle of nowhere in Panama? Volgens AquaBounty maakt het deel uit van een streven om het hele proces zo veilig mogelijk te maken.

De eitjes van de superzalm worden “gemaakt” op Prince Edward Island, voor de kust van Nova Scotia in Canada. Daarna worden ze overgevlogen naar Panama. Volgens AquaBounty is er geen risico dat de eitjes, moesten ze in Canada “ontsnappen”, zouden leiden tot besmetting van het zalmbestand daar. Zalmen worden immers geboren en spenderen hun “jeugd” in zoet water, en ze zouden het “naar alle waarschijnlijkheid nooit redden” moesten ze “per ongeluk” op Prince Edward Island “verloren geraken”.

Denk Dennis Nedry

Het is die “naar alle waarschijnlijkheid” die een beetje zorgen baart. En, zelfs als dat niet het geval is: denk Dennis Nedry. Voor wie Jurassic Park nooit zag, dat was de zwaarlijvige computerexpert van het park die om zijn gokschulden te betalen genetisch gemanipuleerde dino-eieren van het eiland probeerde te smokkelen.

Maar soit. AquaBounty zegt Panama te hebben gekozen, en dan ook nog een plaats in het midden van de jungle, omdat het geen risico wou lopen dat de opgroeiende zalmen zouden ontsnappen en plaatselijke zalmbestanden kunnen besmetten.

Mja. Ook daar is de echte reden een andere. Om te beginnen: in 2008 heeft AquaBounty in verschillende landen geprobeerd om een vergunning te krijgen. Maar het slaagde daar alleen in Panama in. Panama was toen (en eigenlijk nog steeds) een hemel op aarde voor wie eens iets wil uitsteken dat elders niet mag. En zelfs als je er de regels overtreedt, zijn de boetes voor bedrijven lachwekkend laag. Een bedrijf dat de milieuregels overtreedt kan er bij wet voor maximaal 10.000 dollar gestraft worden.

In Panama kreeg AquaBounty dus wel z’n vergunning. Het eerste jaar liep het al mis. Tijdens een tropische storm (Jurassic Park, here we go again) “verdwenen” zowat alle zalmen. De administratie van de toenmalige president Ricardo Martinelli – de man werd enkele weken geleden van zijn bed gelicht in Florida en gearresteerd wegens corruptie waarmee hij zichzelf tientallen miljoenen verrijkte tijdens zijn ambtstermijn – besloot de andere kant uit te kijken. Waar die zalmen – een paar duizend – toen zijn beland, is nog steeds een raadsel. De kans dat er een deel van ontsnapte en via de Calderas in de Stille Oceaan zijn terechtgekomen is echter aannemelijk.

In 2012 greep de Panamanian National Environmental Authority uiteindelijk, onder druk van het Centro de Incidencia Ambiental (een Panamese milieuorganisatie) in. Uit een inspectie bleek dat “AquaBounty has violated a wide range of environmental safety rules, including failure to secure the proper water use and discharge permits.”

AquaBounty deed de zaak af als een administratieve vergetelheid om de juiste vergunningen aan te vragen, zette wat meer hekken op de site en betaalde braaf de boete van charme 9.500 dollar.

Frankensteinvis

Intrexon en Randal J. Kirk

In 2012 ging het bedrijf ei zo na failliet. Maar biotechbedrijf Intrexon kwam tot de redding en nam een meerderheid van de aandelen over. Achter Intrexon zit Randal J. Kirk, een 63-jarige miljardair (hij is de 174ste rijkste persoon op aarde) die zelf geen wetenschapper is, maar schatrijk werd door te investeren en te speculeren op farma- en biotechbedrijven. Zijn kapitaal financiert momenteel meer dan tien bedrijven die allemaal specifiek bezig zijn met het genetisch manipuleren van dieren. Hij staat ook bekend als een genereus donateur voor politieke campagnes in de VS, zowel van Democraten als Republikeinen, maar uiteraard allemaal kandidaten die voor een versoepeling van de wetgeving op genetisch manipuleren zijn.

Dat resulteerde bijvoorbeeld in het goedkeuren in 2015 door het Amerikaanse voedselagentschap van de superzalm, een proces waar AquaBounty jaren mee worstelde, maar dat, als bij wonder, in een stroomversnelling raakte nadat Kirk een meerderheidsparticipatie nam.

Wat AquaBounty in de VS (nog) niet klaar kreeg, maar ondertussen wel in Canada is dat hun zalm geen label moet hebben dat expliciet vermeldt dat de zalm genetisch gemanipuleerd is.

Wat de klant niet weet, stoort hem ook niet

Wat ons terugbrengt naar de jungle. Voor het eerst sinds 2008 hebben ze in Panama de ongeveer 60.000 vissen die ze elk jaar daar grootbrengen, niet moeten weggooien (lees: begraven in het regenwoud). In juli maakte AquaBounty bekend 4,5 ton genetisch gemanipuleerde zalm te hebben verkocht aan groothandelaars in Canada. Want: als het niet op het etiket staan, hebben supermarkten er blijkbaar geen problemen mee. Wat de klant niet weet, stoort hem ook niet.

Het bedrijf hoopt ook z’n voordeel te kunnen doen met de Trump-administratie, die het voor hen makkelijker zou moeten maken om in de VS zelf de superzalm te gaan grootbrengen. Het heeft een grote fish farm gekocht in Indiana, de staat van vice-president Pence. De bedoeling is tegen 2019 daar zalm te gaan kweken. AquaBounty heeft “er alle vertrouwen in” dat de nodige vergunningen afgeleverd zullen worden.

Hoe gevaarlijk of schadelijk is die genetisch gemanipuleerde zalm?

Er heersen daar wel wat misverstanden over.

Zoals: er is geen enkel wetenschappelijk bewijs dat het eten van die zalm slecht voor onze gezondheid is. En er valt wel degelijk iets te zeggen voor het argument dat de zalm een veel kleinere ecologische voetafdruk achterlaat dan de zalm die we nu consumeren. Omdat hij minder eet voor hij kan “geoogst” worden en omdat hij rendabeler kan gekweekt worden in gebieden dichter bij de afzetmarkt tout court.

Een andere misvatting is dat ontsnapte genetisch gemanipuleerde zalmen door te paren met gewone wilde zalmen die laatste zouden doen verdwijnen. Dat is de fameuze “Trojan gene hypothesis”. tegenstanders van genetisch gemanipuleerde voeding pakken daar graag mee uit. Ze verwijzen naar een onderzoek van specialist William Muir, die berekende dat wanneer 60 genetisch gemanipuleerde zalmen losgelaten worden in een omgeving met 60.000 wilde zalmen, die laatste soort binnen 40 generaties zou uitsterven.

Maar, zegt Muir zelf, dat klopt helemaal niet als het over de zalmen van AquaBounty gaat. Om te beginnen is er het feit dat slechts 1,2% van de superzalmen niet steriel is, en daar komt bij dat zijn berekening ervan uitging dat de volwassen zalmen van AquaBounty ook groter zouden zijn dan hun wilde tegenhangers. Maar, dat is niet het geval, ze groeien alleen sneller.

Het grootste probleem is dat wanneer gemanipuleerde zalmen in het wild zouden terechtkomen ze de voedselpiramide danig zouden kunnen verstoren. Omdat ze sneller groeien, eten ze op jonge leeftijd meer en gaan ze voedsel van hun wilde soortgenoten wegsnoepen.

Hoewel ook dat laatste twijfelachtig is. Blijkt immers dat de spieren in die gemanipuleerde zalm minder ontwikkeld zijn dan bij hun wilde soortgenoten. Waar dat op neerkomt, is dat de wilde zalmen betere en meer succesvolle jagers zijn. De gemanipuleerde zijn door hun slechtere spieren ook makkelijkere prooi voor hun natuurlijke vijanden.

Het echte probleem

Het is dus vooral een zaak van grenzen afbakenen: met deze gemanipuleerde zalm is misschien niet veel mis, maar als we het toelaten, is het hek van de dam, luidt de redenering, en wie weet waar we dan gaan uitkomen. In landen als Panama wordt amper gecontroleerd dat die grenzen gerespecteerd worden.

Een ander probleem is dit: als de werkwijze van AquaBounty de blauwdruk wordt, dan gaat genetisch gemanipuleerd voedsel iets worden dat gecontroleerd en gestuurd wordt door biotechbedrijven, van productie tot verkoop. Dat is geen goed nieuws voor de miljoenen veetelers en viskwekers. In landen zoals de VS, maar ook steeds meer in Europa, blijkt nu al hoe de Monsanto’s van deze wereld landbouwers steeds meer in de greep houden door hen quasi te dwingen om bijvoorbeeld genetisch gemanipuleerde gewassen te telen en het steeds moeilijker maken voor hen om op eerlijke wijze fatsoenlijk hun kost te verdienen.

En het is sowieso wellicht een heel slecht idee om slechts enkele grote biotechbedrijven te laten bepalen hoeveel eten en op welke manier er op de markt komt.

En dan is er dit: ja, we hebben hem daar geproefd. En hoewel het vreemd is om in het midden van het regenwoud, bij een gevoelstemperatuur van bijna 50 graden en een luchtvochtigheid van 90% een stukje verse zalm te eten: nee, je smaakt het verschil niet.