Als je anno 2022 volgt wat er gebeurt in de wereld, is het gemakkelijk om in doemdenken te vervallen. De oorlog in Oekraïne, grootschalige economische onrust en een klimaatcrisis die zich aan snel tempo ontwikkelt, zijn maar enkele van de vele existentiële problemen die het nieuws domineren. Maar daardoor zouden we wel eens grotere bedreigingen uit het oog kunnen verliezen.

Moedertje natuur is immers maar al te behendig als het aankomt op massale uitroeiingen. Vraag het maar aan de dinosauriërs, die zo’n 65 miljoen jaar geleden van de kaart werden geveegd door een asteroïde die groter was dan Mount Everest, de hoogste berg op aarde. Zij vervolledigen een lijst van ontelbare andere levensvormen die tijdens zogenaamde massa-extincties werden gereduceerd tot voetnoten in paleontologische publicaties. 

Wetenschappers schatten dat minstens vijf en misschien wel twintig dergelijke massale uitstervingen gebeurden in de geschiedenis van de aarde. Maar daar zijn niet enkel asteroïden de boosdoener van. Volgens een commentaar dat in augustus werd gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Nature, is een andere natuurramp veel waarschijnlijker. 

Kolossale vulkanische uitbarstingen

Michael Cassidy en Lara Mani, twee Britse wetenschappers, waarschuwen immers voor een kolossale vulkanische uitbarsting, en zeggen dat de mensheid zich daar beter op begint voor te bereiden. “In de komende eeuw is de kans op grootschalige vulkaanuitbarstingen honderden keren groter dan die op inslagen van asteroïden en kometen bij elkaar”, schrijft het duo.

Overheden wereldwijd zouden elk jaar honderden miljoenen uitgeven, om na te gaan hoe de aarde kan worden verdedigd tegen neerstortende rotsen uit de ruimte. Het Amerikaanse ruimteagentschap NASA heeft bijvoorbeeld een missie goedgekeurd die binnenkort zal testen of het mogelijk is om de baan van een asteroïde te veranderen. Die onderneming zal het zo’n 330 miljoen dollar kosten.

Cassidy en Mani schrijven dat er geen vergelijkbare initiatieven zijn om de wereld voor te bereiden op gigantische vulkanische uitbarstingen. Er is echter reden genoeg om banger te zijn voor vulkanen dan voor asteroïden, meent het duo. Supervulkanen zijn immers niet te onderschatten: gemiddeld om de honderdduizend jaar ontploft ergens op aarde een vulkaan met voldoende kracht om de huidige menselijke beschaving zwaar te beproeven. De grootste massale uitsterving ooit, de Perm-Trias-massa-extinctie, werd mogelijk zelfs veroorzaakt door een reeks vulkanische uitbarstingen. Meer dan 90 procent van al het leven op aarde moest toen de pijp aan Maarten geven. 

Uitbarstingen in de menselijke geschiedenis

Er zijn doorheen de menselijke geschiedenis al wat uitbarstingen gebeurd die een serieuze impact hebben gehad. In 1815 ontplofte de Tambora in wat nu Indonesië is, waarbij zo’n 100.000 mensen het leven lieten. De vulkaan spuwde toen zoveel materiaal de atmosfeer in, dat de wereldwijde temperatuur gedurende het jaar 1816 zodanig daalde, dat dit het “jaar zonder zomer” werd genoemd. 

Ook vroeg in het jaar 536 barstte een gigantische vulkaan uit, mogelijk in IJsland, hoewel dat nog niet volledig zeker is. De gevolgen daarvan waren desastreus: de historicus Procopius, die toen leefde, sprak van een apocalyptisch jaar. Door de vulkanische uitbarsting (hoewel de oorzaak toen nog niet bekend was), was de zon zodanig geblokkeerd door as en ander materiaal dat de atmosfeer in was gespuwd, dat het zelfs tijdens de zomer sneeuwde in China. 

“De zon gaf haar licht zonder helderheid, zoals de maan, gedurende het hele jaar”, schreef de vroegmiddeleeuwse geschiedkundige toen. Hij beschreef ook hoe de zon voortdurend in eclips leek te zijn en dat tijdens de hele periode “mensen vrij waren van noch oorlog, noch pestilentie, noch enig ander ding dat tot de dood leidde”. Sommige moderne historici noemen 536 om die reden zelfs “het ergste jaar om in te leven” was.

De vulkanische explosiviteitsindex 

Hoewel die uitbarstingen, en een reeks andere, aanzienlijke gevolgen hadden voor de arme stakkers die de wraak van moeder natuur met hun leven moesten bekostigen, verbleken ze bij uitbarstingen van supervulkanen. De kracht van een eruptie wordt gemeten aan de hand van de zogenaamde vulkanische explosiviteitsindex (VEI), een schaal die de omvang van uitbarstingen beschrijft op basis van magnitude en intensiteit, voornamelijk door te kijken hoeveel materiaal een eruptie de atmosfeer inpompt. 

Belangrijk: de VEI is een logaritmische schaal, net als die van Richter, die de intensiteit van aardbevingen meet. De schaal loopt van 0 tot 8, waarbij elk cijfer een tien keer grotere explosie betekent. Dat wil zeggen dat een uitbarsting die 6 scoort op de VEI, honderd keer groter is dan een VEI van 4. Een supervulkaan scoort meteen de hoogste score, een 8 op de VEI-schaal. Ter vergelijking: Tambora was een 7.

Dreiging voor de mensheid

Cassidy en Mani schrijven dat het risico op een superuitbarsting, groter is dan ooit. Dat komt niet omdat die per se frequenter worden (hoewel uit een studie uit 2021 wel blijkt dat grote vulkanische uitbarstingen vaker voorkomen dan wetenschappers vroeger dachten), maar omdat er veel meer mensen dicht bij grote vulkanen wonen dan vroeger, alsook omdat de wereldwijde toeleveringsketens fragieler zijn geworden door hun interconnectiviteit.

Daarom is het nu tijd om in actie te schieten, menen de wetenschappers. Er zou meer onderzoek moeten worden gedaan, om beter te kunnen anticiperen op potentiële giga-uitbarstingen. Ook de gevolgen van supervulkanische uitbarstingen moeten beter worden onderzocht, om de welvarende samenleving van de 21e eeuw in stand te houden bij een catastrofe. 

Ook burgers zelf moeten meer bewust worden van de risico’s die supervulkanen met zich meebrengen. Mensen zouden moeten weten of ze in gevarenzones leven en moeten worden geschoold om zich te kunnen voorbereiden op een uitbarsting. 

De kans dat een supervulkaan in de komende jaren de wereldwijde beschaving zou kunnen vernietigen, is echter nog altijd minuscuul. Uitbarstingen van de hoogste magnitude op de VEI-schaal gebeuren immers rond de 100.000 jaar. De laatste, de ontploffing van Toba, een supervulkaan in Indonesië, gebeurde zo’n 74.000 jaar terug. Dat geeft ons nog zo’n 26.000 jaar om ons voor te bereiden. Ten minste, als een super-AI de mensheid tegen dan niet heeft uitgeroeid. 

(kg)