We moeten ons geen illusies maken: straks gaat de Turkse leider Erdogan bij wijze van referendum dictatoriale macht krijgen in zijn land. Wij zijn in het Westen vooral verontwaardigd over ’s mans uitlatingen en schendingen van mensenrechten, maar, neem het van ons aan, regeringen en inlichtingendiensten maken zich ook echt steeds meer zorgen over Erdogan. Want hij is onvoorspelbaar en er liggen in zijn land nog altijd zeker 50 kernwapens. En dan is er Islamitische Staat, want dit is ook het verhaal van hoe we IS voor een groot stuk aan Erdogan hebben te danken. En hoe het in Turkije voor een hoop shit kan zorgen de volgende maanden.

Noem het naïef, hoewel pragmatisch wellicht een beter woord is voor de ondertussen alweer verdampte toenadering tussen Europa en Turkije, ingegeven door de vluchtelingenproblematiek. De waarheid is uiteraard dat het Turkije van Erdogan geen vriend van Europa is en dat ook nooit was.

Ooit werd de AK-partij van Erdogan beschouwd als een soort islamitische N-VA van Turkije. Recep Tayyip Erdogan lag ook goed bij Westerse politici, voornamelijk omdat hij het land economisch, via onze methodes en technieken, en onder het mom van democratie, aan het moderniseren was.

Het masker van Erdogan is ondertussen afgevallen. Er is geen persvrijheid in Turkije. De belangrijkste oppositiepartijen zijn effectief onderdrukt. Verkiezingen in Turkije, op papier democratisch, zijn de facto fake. Alle internationale waarnemers concludeerden bij de laatste stembusgang dat die verliep in een sfeer van angst en intimidatie.

De grote zuivering

Erdogan heeft ook een poging tot staatsgreep – waarvan we eigenlijk nog altijd niet weten wie die zou hebben gepleegd – gebruikt om alle tegenstand in Turkije weg te nemen. Daarmee begon hij al in 2013, maar sinds vorig jaar is het in stroomversnelling gegaan: 125.000 ambtenaren en leraars werden ontslagen, 40.000 van hen in de gevangenis gestoken. De helft van de generaals in het leger zijn ondertussen verwijderd. Bij de Turkse politie verdwenen 20.000 agenten, en, hier komen we nog op terug, daarbij v

Erdogan is ook bezig om de rechtsstaat definitief te begraven: na dit referendum is de top van de rechterlijke macht aan de beurt om gezuiverd te worden. Gevangenen worden gemarteld, er zijn showprocessen en willekeur is de norm geworden. Vrede en onderhandelingen met Koerden bijvoorbeeld is compleet van tafel.

Erdogans recente uithalen naar Europa hebben de notie versterkt dat de man niet als stabiel en vertrouwenswaardig kan worden beschouwd bij Westerse grootmachten.

Niet alleen EU, ook Trump heeft probleem

Turkije is lid van de NAVO. En het heeft zelfs, na de VS, de grootste troepenmacht en spendeert ook op de VS na het meeste geld aan defensie. Een pak meer dan de 2% van hun BNP die NAVO-lidstaten zouden moeten investeren in defensie jaarlijks. Dat maakt Donald Trump misschien blij, maar het baart vooral zorgen bij anderen.

Je zou Turkije ondertussen onze gevaarlijkste bondgenoot kunnen noemen. Een bondgenoot wiens leider ons uitscheldt voor Nazi’s. Je ziet het probleem. Of ten minste: je ziet het topje van de ijsberg.

Niet alleen de EU, Trump zit ook met een groot Turks probleem. Om te beginnen: Erdogan beschuldigt de VS ervan om Fethullah Gülen te beschermen, die volgens de Turken achter de staatsgreep van vorig jaar zit. De man woont in de Pocono’s, in Penssylvania.

Bij de tienduizenden die door Erdogan de jongste maanden in Turkije zijn vastgezet, zijn ook een pak mensen met de Amerikaanse nationaliteit ondertussen. Ze worden onder meer beschuldigd van werken voor de CIA.

Trump zit in een erg lastig parket, want zijn bedrijf heeft serieuze banden met Turkije. En er is al geopperd dat Erdogan wel wat moet hebben om hem te chanteren.

Incirlik

Dat de Turken niet echt schrik hebben van de Amerikanen mag blijken uit het feit dat ze vlak na de coup zonder pardon plaatsen afsloten waar Amerikaanse militairen verblijven in Turkije. Ze gingen ook gewoon binnen op die basissen en plukten daar “verdachten”, Turkse militairen die werken voor de NAVO, weg.

Incirlik, een belangrijke luchtmachtbasis die door de Amerikanen wordt gebruikt in de strijd tegen IS, werd omsingeld en bijna een week afgesloten van de wereld. Op Incirlik liggen minstens 50 B61 nucleaire bommen. En als Erdogan dat had gewild, dan had ie ze gewoon kunnen nemen, is ondertussen gebleken uit verschillende rapporten van het Pentagon.

Het gaat om bommen van 340 kiloton, niet echt de grootste, maar elk van die B61’s is toch nog 20 keer krachtiger dan de bom die op Hiroshima werd gedropt. Wie 50 tot 90 van die bommen in handen krijgt, wel, die zet de agenda van het Midden-Oosten, zo simpel is het. En bij uitbreiding het Middellandse Zee-gebied.

Er is nog een probleem. Incirlik en de nucleaire bommen liggen op amper twee uur rijden van de Syrische grens en van Al Bab en Dabiq, tot voor kort in handen van Islamitische Staat.

Vriend Putin

Het Pentagon opperde meteen na de mislukte staatsgreep al om die kernwapens daar weg te halen en te verplaatsen naar Europa, want in de strijd tegen IS hebben ze ze toch niet nodig. Maar, redeneerde het Witte Huis, de wapens moesten blijven, want ze “stelden Turkije gerust tegen de dreiging uit Rusland”. Die dreiging is niet zo groot meer. Erdogan en Putin zijn ondertussen weer dikke maatjes. Nee, Erdogan is zelfs veel dikker met Putin dan met eender welke leider van het NAVO-bondgenootschap waar hij deel van uitmaakt.

Hans Kristensen van de Federation of Atomic Scientists zegt dat de atoomwapens van de NAVO al lang hadden moeten verdwenen zijn uit Turkije: “Die wapens moet worden verplaatst, zeker met het gedrag van Erdogan in gedachte. Ze dienen niet langer een nuttige rol van geruststelling … Het is de lokale en regionale onveilige situatie die noopt tot een verwijdering. Hoewel de [Amerikaanse] Air Force zal zeggen dat ze de basis kan beschermen, is het gewoon onaanvaardbaar om kernwapens bloot te stellen aan een dergelijke veiligheidssituatie. Nergens anders in de wereld hebben de Amerikanen kernwapens liggen onder zo’n omstandigheden.”

De meeste experts zien overigens Erdogan, maar ook anti-Erdogan-elementen in het Turks leger als het grootste gevaar, en niet bijvoorbeeld IS of de Koerden.

Islamitische Staat: de vijand van mijn vijand is mijn …

Misschien is het een én-én-probleem ondertussen. Want Islamitische Staat is een steeds groter worden probleem voor Turkije. Maar we meoten even teruggaan in de tijd om dat te verklaren.

Erdogan en Turkije, dat wordt nogal eens snel vergeten, zijn lang hele dikke maatjes geweest. Turkije heeft IS geholpen tot vorig jaar. Toen keerde het zich tegen de jihadisten, onder toenemende internationale druk; maar ook een beetje “per ongeluk”. Probleem: dat is heel slecht gevallen bij IS, dat nu uit is op wraak, en bovendien sowieso een voet aan wal heeft in het land.

Hoe close het regime van Erdogan wel was met IS, blijkt uit een getuigenis van Ahmet Yayla, voormalig hoofd van de counterterrorismecel van de Turkse Nationale Politie. Yayla kon ontsnappen naar de VS voor hij zou worden geëlimineerd in de dagen na de mislukte coup, waar hij overigens niks mee te maken had. Dat hij moest verdwijnen zegt veel: bijvoorbeeld dat Erdogan de zuiveringen heeft aangegrepen om zich van een pak vervelende losse eindjes te ontdoen.

Soit, tussen 2012 en 2014 was Yayla de chef van de antiterreureenheden van de regio aan de Syrische grens. Hij kon er zien hoe Erdogan meer dan 25.000 IS-strijders die uit Europa en de Kaukasus kwamen gewoon ongemoeid liet. Ze kregen vrije doorgang in Turkije, ondanks het feit dat op dat moment IS als dreiging prioritair was geworden voor Westerse inlichtingendiensten en Turkse bondgenoten.

Zonder Erdogan zou IS nooit kunnen geworden zijn wat het nu is

Yayla is categoriek: “If Erdogan had not let those foreign fighters go through Turkey to Syria, there would be no ISIS as we know it today.” Of: zonder Erdogan zou IS nooit kunnen geworden zijn wat het nu is.

De reactie van Ankara op de getuigenis van Yayla? Dat hij een Gülenist was. Zijn 19-jarige zoon, die nog in Turkije was, werd prompt gearresteerd. Yayla heeft ook interessante dingen te vertellen trouwens over de aanslag op de nachtclub in Istanboel op 1 januari, waarbij ook een jonge Belg omkwam en in totaal 39 doden vielen. Het is vooral de context van die aanslag die alarmbelletjes moet doen gaan rinkelen over wat Turkije te wachten staat.

De dader, Abdulkadir Masharipov, was wat door de inlichtingendiensten een “ISIS sleeper” wordt genoemd. De man was afkomstig uit Oezbekistan en emigreerde naaar Turkije. Daar leefde hij tot kerstdag 2016 een onopmerkelijk leventje met zijn vrouw en kinderen. Maar op 25 december kreeg Masharipov een “activation order” van zijn handler in Raqqa. Met daarbij de instructies om de aanval uit te voeren op de nachtclub op 1 januari.

IS heeft drie jaar lang ongestoord gebouwd aan een netwerk in Turkije

Ondertussen weten we dat Masharipov kon terugvallen op een extensief netwerk in Turkije van IS. Zeker 50 IS-symphatisanten hielpen hem vlak voor en vlak na de aanslag. Tijdens het onderzoek kregen we ook een indicatie van hoe goed voorzien dat netwerk van IS in Turkije is. Ook qua cash: er werd een half miljoen euro aan ongebruikt geld gevonden bij degenen die het dichtst betrokken waren. “A clear indication of the priority given to international operations by Islamic State decision-makers” staat in het CIA-rapport over de aanslag.

IS heeft dus al een ferm netwerk in Turkije. Daar komt dit bij, niet onbelangrijk, nu de eindfase in de strijd tegen IS in Raqqa lijkt te zijn ingezet sinds gisteren: terreurexperts die Islamitische Staat nauwgezet hebben gevolgd de jongste jaren, zeggen allemaal hetzelfde, namelijk dat wanneer IS in Syrië en Irak verslagen wordt, wat nog over is aan strijders naar Turkije zal vluchten.

Een deel van hen zal onderschept worden, maar ze maken zich geen illusies: in Turkije is volgens hen Islamitische Staat al vier jaar een infrastructuur aan het uitbouwen voor net dat scenario, en zoals we al toonden, de eerste drie jaar daarvan kon het dat ongestoord doen, want Erdogan stak geen vinger naar hen uit.

Oogje dicht en meer

Yayla, toe dus nog bij de top van de Turkse terreurbestrijding, zegt dat in 2014 en 2015 hij geen weet heeft van ook maar “a single pre-planned, intelligence-led counterterrorism operation on its soil against the Islamic State and other jihadi terrorist organizations”. Zelfs in 2016 “counterterrorism operations were mostly launched in reaction to different terrorist incidents, and in most cases, suspects were released swiftly.”

De reden is heel simpel: Erdogan zag IS als de vijand van zijn vijanden, en dus als vriend. IS vocht tegen Assad en tegen de Koerden, dus wat hem betrof was dat allemaal oké zolang ze met hun kalifaat maar niet over de grens kwamen. Of toch niet te veel. (“Ankara was prepared to tolerate a certain degree of Islamic State activity on its soil and on its border with Syria, because it was seen as an enemy to the Assad regime and to Kurdish fighters linked to the PKK rather than a direct threat to Turkish national security.”)

Erdogan liet niet alleen strijders passeren. Er zijn ook aanwijzingen dat hij zelfs logistieke steun en wapens verleende aan IS.

De krant Cumhuriyet publiceerde in 2015 foto’s en verspreidde een video die tonen hoe een zogenaamd humanitair Turks konvooi in januari 2014 naast medicijnen ook wapens en munitie voor rebellen in Syrië vervoerde. De vrachtwagens waren eigendom van de Turkse geheime dienst MIT. De hoofdredacteur en de journalist die daarmee uitpakten, zijn ondertussen door Erdogan geliquideerd.

En dan is er het feit dat de olie die IS exploiteerde in de gebieden die het bezette voornamelijk via Turkse handelaren in het zwart circuit bracht en verkocht. Toen het niet goed ging tussen Rusland en Turkije, zei Putin zelfs dat hij bewijs had dat Erdogan en z’n familie betrokken waren bij dat handeltje. Rusland heeft dat nooit hard gemaakt, maar, dit is zeker: gedurende jaren kon IS zonder problemen via Turkije van z’n olie af geraken.

Gedaan met die liefde

De entente tussen IS en Erdogan kwam abrupt ten einde toen de Turken vorig jaar besloten om actiever de Koerden te gaan bestrijden in het grensgebied met Syrië. Dat werd door Abu Bakr al-Baghdadi geïnterpreteerd als een incursie op gebied dat aan IS toebehoorde. Begin december liet hij horen dat Turkije voortaan een vijand was. “Vernietig het, zaai terreur van binnenuit. zijn veiligheid en zaaien. Zet het op uw lijst van slagvelden. Turkije is voortaan in oorlog met de islamitische staat, een oorlog die het voert met de hulp van vliegtuigen van de kruisvaarders”, zei de IS-leider. “NATO membership, secular governance, security operations against Islamic State operatives on Turkish soil, support for the Shi’a-dominated government in Baghdad, and incursion into Islamic State territory in Syria meant war”, werd het nog eens verduidelijkt in het volgende nummer van het IS-propagandablad.

Turkije mag zich dus verwachten aan een hoop IS-miserie de volgende maanden. Bovendien heeft het zichzelf serieus in de voet geschoten als het aankomt op het bestrijden van IS in eigen huis. Dat zit zo: Erdogan heeft de zuiveringen na de mislukte coup gebruikt om zich te ontdoen van al wie nare dingen kon vertellen over de relatie tussen Turkije en IS. Het probleem is dat hij daarbij zowat al de mensen die jarenlang expertise en contacten hadden opgebouwd om terroristen te pakken heeft overboord gegooid.

“De Turkse Nationale Politie verloor meer dan 20.000 agenten in de periode sinds eind 2013, met inbegrip van politiechefs en officieren die jaren had doorgebracht in het veld in de strijd tegen terrorisme”, bevestigt Yayla. “het zijn nu rookies die ingezet worden, met alle gevolgen vandien.”