Hoe de hele PFOS-saga over meer gaat dan een politiek spelletje zwartepieten: "Oosterweel is schip dat begint te lekken langs alle kanten"

In het Vlaams Parlement komt de PFOS-onderzoekscommissie tot een ultieme ontknoping, volgende week maandag. Maar de échte politieke vraag van het moment, voor zowel de Vlaamse regering als voor Antwerpen, met burgemeester Bart De Wever (N-VA) op kop, is of de ‘grootste werf van Europa’, de Oosterweelverbinding zelf heel de saga rond de forever chemicals (PFOS is onderdeel van een groep chemicaliën, PFAS, die niet of bijna niet vergaat) in de Antwerpse haven overleeft. Want het project staat juridisch onder enorme druk, en met de heisa rond PFOS heeft ook het maatschappelijk draagvlak een stevige knauw gekregen. Een coalitie van onder meer Greenpeace, Bond Beter Leefmilieu en lokale actiegroep Grondrecht grijpt de werken naar de keel. “Men beseft niet dat dit hele project kan kantelen”, zo stelt een insider van de Vlaamse regering.

In het nieuws: Maandag roept de onderzoekscommissie voor de tweede keer de ministers Zuhal Demir (N-VA), Joke Schauvliege (CD&V) en Ben Weyts (N-VA), samen met OVAM-topvrouw Henny De Baets.

De details: PFOS gaat ondertussen over meer dan zomaar een politiek spelletje zwartepieten.

Krijgt de PFOS-onderzoekscommissie dan toch een politieke apotheose? Maandag weten we waar het op uitdraait: dan komt een kransje politieke hoofdrolspelers opnieuw langs, voor een tweede ronde getuigenissen. De reden: een heftig openlijk conflict tussen de baas van de Vlaamse afvalstoffenmaatschappij OVAM, Henny De Baets en de huidige Vlaamse minister van Omgeving Zuhal Demir.
Zo krijgt die commissie, de eerste in een paar decennia voor het Vlaams Parlement, toch nog een zekere spanning op het eind van haar werkzaamheden. De onderzoekscommissie begon veelbelovend, leverde ook een heftige confrontatie op met chemiereus 3M, maar baarde politiek gezien wel een muis: geen van de vorige Vlaamse minister die betrokken waren, Schauvliege of Weyts, kwamen ooit in de problemen.
Meer nog, de oppositie, met Groen-parlementslid Mieke Schauvliege op kop, leek haar hand te hebben overspeeld. Zij en commissievoorzitter Hannes Anaf (Vooruit) gaven een dubbelinterview in Humo, en deden daarin nogal gepeperde uitspraken over “een doofpotaffaire”, zonder dat hard te kunnen maken. De commissie zou op een sisser eindigen, zo leek het.
Maar dat was buiten Demir gerekend. Die was in de eerste plaats verantwoordelijk voor het ontstaan van de onderzoekscommissie, door zelf in het Parlement hevige vragen te stellen over de PFOS-affaire en de aanpak daarvan. In haar gekende directe stijl, herhaalde Demir vorige week dat ze vragen had bij de houding van haar eigen administratie, en met name Ovam, die haar niet op tijd de nodige informatie had bezorgd. En ze onderstreepte dat die hadden nagelaten om de nodige bodemstalen te nemen in Zwijndrecht.
Daarom sloeg De Baets terug, met een aangetekende brief aan de onderzoekscommissie: “De verklaringen van de Minister zijn volstrekt zonder enige feitelijke grondslag. De OVAM-delegatie dient het standpunt van de minister dan ook formeel en onder alle voorbehoud te betwisten“, zo liet ze doodleuk weten. Daarna zwakte De Baets wel af dat ze zou gesteld hebben “dat Demir liegt”, zoals vertaald werd in de pers.
Voor Anaf en zijn onderzoekscommissie zat er niets anders op dat alle kroongetuigen terug op te roepen: een herneming dus, met deze keer politieke hoogspanning, nu maandag. Daar belooft de oppositie alvast antwoorden te willen op de vraag wie nu de verantwoordelijkheid moet nemen en wat de rol van OVAM in het geheel was, net als die van de betrokken ministers.

The Big Picture: Die onderzoekscommissie kan vervelend worden, maar er is meer aan de hand.

Maandag volgt dus een nieuwe horde voor de Vlaamse regering, waarin met name CD&V erg ongelukkig was toen Demir haar demarche plaatste in het Parlement, die leidde tot de onderzoekscommissie. “Ja, subtiel is dat allemaal niet. En evenmin bevorderlijk voor de relaties in deze al fragiele Vlaamse coalitie“, zo is bij een bevoorrechte bron te horen.
Alleen, ten gronde is er meer aan de hand dan zomaar een klassieke ‘whodunit‘ in de Wetstraat. “Dit is echt een dossier dat heel die megawerf aan het bedreigen is“, zo is te horen bij een insider. Want nadat het PFOS-schandaal losbarstte, organiseerden een aantal groepen zich, en grepen die ook Lantis, de bouwheer van de Oosterweelverbinding, juridisch naar de strot.
In december scoorde een coalitie van onder meer Greenpeace, Bond Beter Leefmilieu en de lokale actiegroep Grondrecht een ferme juridische overwinning dankzij hun advocate Audrey Baeyens, die daarna opgevoerd werd als een heldin in de pers. Baeyens slaagde erin voor de Raad van State de werken aan Oosterweel stil te doen leggen: het risico voor de volksgezondheid door de PFOS-vervuiling was te groot volgens de rechter. Die vernietigde ook het technisch verslag, en eiste nieuwe verslagen van de werf.
“Dat was niet zomaar een aanval, dat was echt heel gecoördineerd en beredeneerd. En dat is niet om PFOS tegen te gaan, maar echt om Oosterweel definitief onderuit te halen”, stelt men in regeringskringen.
Vorige week nog lanceerde BioForum, Velt, Greenpeace en Bond Beter Leefmilieu alweer een procedure tegen de Vlaamse overheid, tegen OVAM en tegen Lantis, omdat die veel sneller hadden moeten communiceren: los van de onderzoekscommissie in het Vlaams Parlement, is er dus een heuse uitputtingsslag voor rechtbanken bezig.
Dat brengt de bouwheer in het nauw. Na de beslissing van de Raad van State eind vorig jaar moest Lantis beginnen krasselen om toch maar te zorgen dat de werf niet stilviel. Dat deden ze door begin januari weer voorzichtig op te starten: grondwerken kunnen daarbij niet meer uitgevoerd worden, voorlopig. Wel kan er nog beton- en grondwerk gebeuren met grond van buiten de site. Er moeten nieuwe technische verslagen gemaakt en ingediend worden, dat hopen ze tegen ten laatste eind februari rond te hebben.
Al de vervuilde PFOS-grond is in tussentijd al helemaal ingepakt om opgeslagen te worden. Maar die extra maatregelen hebben een kostenplaatje. “We zitten in de richting van 190 miljoen euro, maar dat kan oplopen tot een half miljard extra“, zo is binnen Lantis te horen. Tegelijk tikt de factuur voor het stilleggen ook aan: op Linkeroever zijn nog 400 arbeiders aan de slag op de werf, maar 24 van de 25 machines om diepe graafwerken te doen, staan stil.
“Eind februari valt het daar helemaal stil, en dan loopt het snel op: dan gaat het 1,5 miljoen per week extra kosten. Plus Lantis gaat op die manier het vertrouwen van de aannemers beschadigen. Als er niets gebeurt, kunnen ze binnen maximum drie tot vier maanden heel de boel sluiten, en is het voorbij voor dat Oosterweelproject. Het schip begint te lekken aan alle kanten”, zo is bij een insider te horen.

De consequenties: Uiteindelijk is het Oosterweelproject ook een politiek issue.

De Antwerpse mobiliteitsknoop gaat al lang mee, als politiek dossier: onder meer toenmalige burgemeester van Antwerpen Patrick Janssens beet zijn tanden stuk op het dossier van een brug.
Rond de Oosterweelverbinding kwam een coalitie tot stand die op het eerste zicht onwaarschijnlijk leek: actiegroepen als Ringland en Straten Generaal stapten mee in het project van een brug en tunnel, plus een overkapping van de Antwerpse Ring. Voor hen is vandaag de druk van de milieu- en burgergroepen rond PFOS heel lastig: aan wiens kant staan zij dan nog? Voorlopig blijft het heel stil: kopmannen van die toenmalige beweging zitten immers mee in bad met Lantis, via hun raad van bestuur.
Politiek gezien is het ondertussen een dossier waar zowel het Antwerpse college als de Vlaamse regering zwaar hebben op ingezet, maar één man in extenso: de huidige burgemeester Bart De Wever.
Voor de N-VA-voorzitter zou het kapseizen van Oosterweel niets minder dan een politieke ramp van eerste orde zijn. Zo ver is het nog niet. Maar de onderkoelde sfeer in de Vlaamse regering, en ook tussen coalitiepartners N-VA en Open Vld, maakt het dossier niet makkelijker. Zo handhaaft Vlaams minister van Begroting Matthias Diependaele (N-VA) een budgettaire discipline en krijgt minister van Mobiliteit en Openbare Werken Lydia Peeters (Open Vld) dus weinig ruimte. Maar daardoor komt Oosterweel vroeg of laat toch ook in een precaire situatie, zo is in de wandelgangen te horen.
“Men beseft niet genoeg meer bij N-VA dat ze bondgenoten nodig hebben, niet alleen vijanden. Dat Demir daarbij telkens profilering zoekt, en De Wever zelf onderkoelde relaties heeft met zijn collega-voorzitters, daar zouden ze wel eens een dure politieke prijs voor kunnen betalen”, zo zegt een insider van de Vlaamse regering.

Een kanttekening: PFOS lijkt ondertussen zowat overal te zitten.

De onderliggende vraag over forever chemicals is hoe ver en diep die problematiek gaat voor heel Vlaanderen.
Op dit moment wordt 3M, het chemiebedrijf in Zwijndrecht, stevig onder de loep genomen. Gisteren nog stuurde OVAM een formele aanmaning, omdat ze hun deadline voor een bodemonderzoek gemist hadden: de Amerikaanse reus lijkt de grote boosdoener.
Maar een nieuw rapport van de Vlaamse Milieumaatschappij maakte deze week opnieuw duidelijk dat er overal PFAS in het drinkwater zit. In Antwerpen is er een gebied met hogere concentraties, maar evengoed in West-Vlaanderen. Alles zit onder de Europese norm, maar het toont vooral aan dat PFAS-vervuiling geen probleem is van de Antwerpse haven alleen. Bodemonderzoek bij de Slachthuissite in Antwerpen, op de rechteroever, bracht overigens ook recent soortgelijke verontreiniging aan het licht.
Er is in Vlaanderen sprake van meer dan 3.000 vervuilde sites, met alleen al 800 brandweerkazernes, waar met PFAS-schuim (dat dient als brandblusser) is geoefend. Het probleem zou straks wel eens veel groter kunnen worden dan enkel de Antwerpse haven. Dan dringt een ander maatschappelijk debat zich op: de kosten van het opruimen van één enkele site, in Zwijndrecht, lijken nu al gigantisch. Het probleem is in elk geval niet beperkt tot de ‘werf van de eeuw’, de Antwerpse Oosterweelverbinding. Maar die zou zo wel kind van de rekening kunnen worden.

The day after: Het energieakkoord is niet het grote succes waar de regering op hoopte.

Opvallend gisteren al: de persconferentie van de federale regering was geen uitgelaten bejubeling van de eigen deal. Voor Vivaldi-normen was het zelfs wat onderkoeld, misschien omdat Vincent Van Quickenborne (Open Vld), normaal de cheerleader, niet aan tafel zat. Tekenend voor de sfeer de ochtend na het akkoord, bij de coalitiepartners.
De reacties in de pers zijn gelijklopend, een dag later: niemand is echt onder de indruk. De som van 100 euro als cheque, en een btw-verlaging die gemiddeld 65 euro zou opbrengen: het zijn gewoon niet de bedragen waar men van achterover valt, als tegelijk de burger een verhoging van de totale energiefactuur ziet die tot 3.000 euro kan gaan.
- “Niemand loopt warm van dit akkoord“, kopte Het Nieuwsblad vanmorgen.
- “Steun is druppel op een hete plaat”, zo schrijft De Standaard boven een dubbele pagina van mensen die stellen dat het onvoldoende is.
- “Mini-accord, maxi-déception“, schrijft La Libre.
- Op de voorpagina van Het Laatste Nieuws berekende men het in de tijd: maar 11 dagen ‘gratis’ stroom op een jaar, zo schrijft de krant.
- “1 miljard voor vier maanden afkoeling“, zo omschrijft De Tijd de deal: belastinggeld dat verdwijnt van de begroting, maar niets structureels oplost.
- “Is het meer dan een doekje voor het bloeden?”, wilde Terzake gisteren weten van vicepremier Petra De Sutter (Groen), die opvallend genoeg langskwam, en niet minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen).
Bovendien is er, zeker in Vlaanderen, grote teleurstelling over het niet verlagen van de btw op gas: de meeste gezinnen verwarmen daarop, en de kost is veel hoger dan die van elektriciteit. Een verlaging van de btw daarop, die vicepremier Vincent Van Peteghem (CD&V) twee weekends geleden in de studio’s van VTM ook expliciet had beloofd, kwam er niet. Dat zou een verschil van minstens 300 euro per gezin dat gas gebruikt op die vier maanden gegeven hebben.
In het opbod van de afgelopen weken had Van der Straeten ook geopperd dat die btw-verlaging op gas er niet moest komen. Gisteren op Terzake wilde De Sutter daarover de puntjes op de i zetten: ze stelde expliciet dat dit niet de schuld was van Groen. Zij hadden mee het gezamenlijke voorstel van Van der Straeten en Van Peteghem verdedigd, zo stelde de vicepremier. Wie dan wel verantwoordelijk was, liet ze open.
Het evidente antwoord is dat Open Vld, met stille steun van MR, en zonder echt protest van PS of Ecolo, het voorstel van Van Peteghem en Van der Straeten stevig verminkte: niet alleen ging de gaskorting eruit (wat zeker voor Franstalige partijen ook geen echt probleem was, daar wordt proportioneel nog veel meer met stookolie verwarmd), maar ook de structurele hervorming van het duo werd op de lange baan geschoven.
En zeker dat laatste zet toch wat kwaad bloed binnen het Vivaldi-team: “Het is niet zo dat de ‘plannen niet klaar waren’, of ‘niet helemaal berekend’, zoals sommigen achteraf stelden. Het was dat men het duo het niet wilde gunnen”, zo analyseert een betrokkene. En daarbij kijkt iedereen naar de premier.
Eerste minister Alexander De Croo en zijn Open Vld waren niet opgezet met het feit dat CD&V met Van Peteghem zo het gaspedaal had ingeduwd. En dus werd de minister van Financiën geen succes gegund, zo is de lezing. Dat CD&V in de Kamer vorige week plagend de premier vroeg “of dit dan geen hervormingsregering was?”, was duidelijk in het verkeerde keelgat geschoten. Waarna de hervorming dus minstens tot maart en de begrotingscontrole wordt verdaagd.
“Een premier moet zijn ego toch aan de kant leren zetten, en gewoon het best mogelijke akkoord maken. Het is niet de eerste keer dat dit opspeelt, maar als je op die manier zelf de sta-in-de-weg wordt van je eigen ploeg, dan is dat wel een probleem”, zo zegt een ervaren rot in de Wetstraat, de dag nadien.

Ook genoteerd: De inflatiecijfers worden echt zorgwekkend.

Het Planbureau kwam gisteren met nieuwe cijfers: zij voorspellen dat de inflatie richting 8 procent zal gaan. Dat zijn cijfers die niet gezien zijn sinds begin jaren ’80.
Daarbij een heel klein beetje goed nieuws: het laatste akkoord over de energie is daarbij nog niet meegerekend. Dat zou een beetje effect kunnen hebben, doordat de btw op elektriciteit daalt.
De spilindex zou zo niet in maart alweer overschreden worden, maar mogelijks een maand later. Maar hoe dan ook blijft het aan een waanzinnig tempo gaan: in augustus 2021 en december 2021 ging men er over, en ook in februari 2022 zal diezelfde spilindex al overschreden worden.
De kost is niet min: de pensioenen en sociale uitkeringen worden de maand nadien verhoogd, de weddes van alle ambtenaren twee maand later. De vaste contracten in de privésector verhogen iets later. Voor zelfstandigen is er geen mechanisme van automatische verhoging maar in dergelijk klimaat van inflatie moeten zij vroeg of laat ook hun prijzen optrekken.
Zo dreigt België in een gevaarlijke spiraal terecht te komen. En erger: de buurlanden kampen niet met een soortgelijke ontsporing. Terwijl België in januari aan een cijfer van 7,9 procent zat, bleef in Frankrijk de zaak met 2,9 procent nog min of meer onder controle. De link met energieprijzen, de drijvende kracht achter de inflatie, is duidelijk.
Want de prijzen van energie zijn meer gereguleerd met maximumtarieven voor elektriciteit bij de zuiderburen. De Franse staat houdt in eigen land dus de energiereuzen EDF en Engie in toom, terwijl in België geen plafond staat op de mogelijke superwinsten die Engie hier kan komen verdienen. Die kosten bovendien de belastingbetaler, onrechtstreeks via de inflatie en de index, handenvol geld.
De vraag is of met de huidige stijgingen van de lonen, het mechanisme van de automatische index overeind kan blijven, of misschien tijdelijk moet gecorrigeerd worden. De werkgevers klagen nu al steen en been over de meerkost van de lonen, die in de miljarden euro’s loopt. Dat ondergraaft de concurrentiepositie van de Belgische bedrijven in de Europese markt.
Maar daaraan raken is de doos van Pandora openen: de vakbonden zijn nog altijd woest over de wet van ’96, die de loonstijgingen los van de index stevig in een dwangbuis steekt. Doordat de index vooruit galoppeert, dreigen de loononderhandelingen straks met nog veel minder ruimte te moeten verlopen, of zelfs helemaal niet te moeten doorgaan, als er 0 procent is om over te onderhandelen. Aan de index raken, is onvermijdelijk die discussie dus ook aangaan: het een hangt vast aan het ander.
De politieke ruimte binnen Vivaldi lijkt daarvoor onbestaande. Deze week herhaalde FGTB-topman Thierry Bodson in La Libre zijn problemen met die wet van ’96 nog maar eens. Zijn vakbond plant een grote begroting in het voorjaar, “over de koopkracht”. En tegelijk hield Bodson ook een stevig pleidooi voor een “coalitie van PS, Ecolo en PTB in 2024”, kwestie van duidelijk te maken van waar de wind waait.

Voorspeld: De missie in Mali voor het Belgisch leger lijkt een stille dood te gaan sterven.

Het zat er al een tijdje aan te komen: de geplande Belgische militairen richting Mali, die daar de operatie Takuba gingen versterken, komt fors op de helling te staan. De relaties tussen de EU en de regering in Mali, die via een coup aan de macht kwam, zijn compleet onder het vriespunt gezakt. Vorige week nog zag Sophie Wilmès (MR), de Belgische minister van Buitenlandse Zaken, haar Malinese evenknie. Ook toen kwamen de spanningen aan bod.
Maar de zaak escaleerde ondertussen. Een nieuwste zet van de regering in Bamako: ze hebben de Franse ambassadeur het land uitgewezen, nadat ze eerder ook al een contingent Deense special forces naar huis stuurde. Als reactie daarop lieten ondertussen Zweden en Noorwegen weten feestelijk te bedanken om hun soldaten nog te sturen: zij waren ook voorzien om Takuba te komen versterken.
Al sinds 2013 steunt de EU en vooral Frankrijk Mali op militair vlak, in de strijd tegen islamisten in het noorden van het land. België leverde daarbij ook al meermaals militairen, onder meer voor missies van de VN, om de vrede te bewaren, maar ook voor trainingsopdrachten van de EU. En dit jaar stonden dus 250 militairen gepland, om een echte gevechtsoperatie te voeren.
Maar het uitstellen van de verkiezingen, plus het feit dat de junta in Bamako plots beginnen werken is met Wagner Group, de Russische huurlingen, waarna dus de relatie met de EU, en met name Frankrijk onder hoogspanning is komen te staan, zijn allemaal elementen om de Belgische operatie af te blazen. Meer nog, de militaire aanwezigheid van de EU zou weleens helemaal uit Mali kunnen vertrekken. “We blijven in elk geval niet aan elke kost”, zo stelde de Franse minister van Defensie Florence Parly dit weekend.
In regeringskringen is nu te horen dat de kans erg klein is dat de Belgische missie nog doorgaat: die zou er hoe dan ook enkel komen als de Fransen de toestand voldoende hadden “gestabiliseerd”. En wat ook meespeelt: de spanningen aan de grens tussen Oekraïne en Rusland maken dat België ook gevechtstroepen op ‘stand by’ wil hebben. En dat wordt lastiger, als 250 militairen in gevechtseenheden tegelijk in Mali actief zijn: logistiek is dat moeilijk te behappen.