Wat is er toch aan de hand in Polen? Afgelopen weekend vond daar een mars plaats, georganiseerd door extreem-rechtse groeperingen, om te vieren dat Polen 99 jaar geleden onafhankelijk werd. 60.000 Polen deden mee, onder wie veel gezinnen met kinderen. Er waren slogans te zien als “Voor een blank Europa van broedernaties”, “Wij willen God”, “Polen moet blank blijven” en zelfs “Tijd voor een holocaust voor moslims”. 

Om het helemaal mooi te maken, noemde het ministerie van Buitenlandse Zaken de mars “grotendeels een uitdrukking van patriottische waarden” en weigerde ze die te veroordelen. We moeten daar niet echt verbaasd over zijn: Polen is dan wel lid van de EU, die mars is niet uit de lucht komen vallen. Er gebeuren daar momenteel nog wel verontrustende dingen.

Echo’s uit het verleden

Je zou denken dat als er een les was die elke Europeaan – en niet alleen Joodse – had geleerd uit de eerste helft van de 20e eeuw, het wel “dit nooit meer” zou zijn. Maar, voor wie zaterdag in de straten van Warschau rondliep, bevond zich in een ongemakkelijke time warp: de slogans die door heel veel van de 60.000 deelnemers aan de “patriottistische mars” werden geroepen, waren verontrustende echo’s van 80 jaar geleden.

Dat is des te meer bijzonder omdat de Nazi’s wellicht nergens erger huishielden dan in Polen. Tussen 1939 en 1945 werden minstens 1,5 miljoen Poolse burgers gedeporteerd naar Duits grondgebied voor dwangarbeid. Honderdduizenden werden ook gevangengezet in nazi-concentratiekampen. Naar schatting hebben de Nazi’s minstens 1,9 miljoen niet-Joodse Poolse burgers gedood tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bovendien hebben ze minstens 3 miljoen Joodse burgers van Polen vermoord.

Het pad naar de duisternis

Het merendeel van die boze Polen richtten hun woede niet tegen Joden afgelopen zaterdag, maar tegen moslims, de bevolkingsgroep die nu de schuld krijgt van de “ineenstorting van de internationale orde”. Hoewel, er zaten ook traditionele antisemieten tussen.

Zelfbewuste nazi’s zijn weliswaar nog steeds een heel klein deel van deze beweging en een letterlijke terugkeer naar de jaren dertig gaat vooralsnog voor de meeste Polen te ver. Maar het land is de jongste jaren wel aan het afglijden naar een duistere kant.

Gevangenisstraffen voor wie Polen een slechte naam geeft

Het recht om te demonstreren is ingeperkt. Er is een geschiedeniswet gekomen die scholen dwingt een nationalistische versie van de vaderlandse geschiedenis te onderwijzen en die het zelfs mogelijk maakt gevangenisstraffen uit te delen aan Polen die het land “een slechte naam geven in het buitenland”.

De inhoud misschien niet, maar de methodiek doet denken aan nog een absolute kutperiode voor de Polen, uiteindelijk is de manier waarop de Sovjets het land onder de knoet hielden gedurende meer dan vier decennia.

Waarschuwing van Obama

In een toespraak tijdens de Navo-top in Warschau in juli 2016, maande Barack Obama de Poolse regering te stoppen met de verdere onttakeling van de liberale democratie. Hij zei daarbij: “Polen is en moet de hele wereld een voorbeeld blijven geven van democratische praktijken.”

De wereld hoorde het, Polen niet.

De nationale tv knipte de vermaningen weg en liet een voice-over deze ene zin vertalen als: “Polen is en blijft voor de hele wereld een voorbeeld van democratie.” Op de website volgde zelfs een bericht met titel “Obama noemt Polen voorbeeld van democratie voor de hele wereld.”

Dit is, nogmaals, één van de lidstaten van de EU.

Christus koning

Polen is ook het land waar een jaar geleden Christus tot koning van het land is gekroond. In aanwezigheid van de president en met de zegen van de katholieke kerk. Sindsdien is Polen (“Christus onder de volkeren”) opnieuw een koninkrijk, met Jezus op de troon.

Hoe kon dat gebeuren?

Na het verdwijnen van de atheïstische staatsleer onder de communisten kon de kerk zich weer volop met politiek gaan bemoeien. Dat leidde tot de opkomst van uiterst rechtse partijen, zoals Recht en Rechtvaardigheid van de tweelingbroers Jaroslav en Lech Kaczynski, de Liga van Poolse Families van Roman Gyrtiech, en de boerenpartij Zelfverdediging van Andrzej Lepper.

Samen vormden ze in 2006 een regering die zich kenmerkte door een ultra-katholieke, patriarchale, nationalistische en anti-communistische koers. De Liga werd gelanceerd door pater Tadeusz Rydzyk van Radio Maryja, een populair katholiekfundamentalistisch en antisemitisch radiostation.

Daarop valt dagelijks te beluisteren dat Polen door vijanden wordt omsingeld, waaronder Joden, moslims, vrijmetselaars en ex-communisten die het land “uitverkopen aan de EU”. Het media-imperium van Rydzyk omvat verder een tv-zender, een uitgeverij, een krant en een aantal scholen.

It’s complicated

De volgende keer dat je je ogen rolt over dat soort Amerikaanse toestanden, bedenk dan: het bestaat ook in Polen. De grote vraag is: waarom? En nu wordt het moeilijk.

Neem die hele xenofobische houding tegenover moslims. In Polen wonen nauwelijks moslims. Een goeie 35.000 op een bevolking van 38 miljoen. Minder dan 0,1% dus. En toch geloven Polen in de verdeeldheidswekkende retoriek van veel van hun leiders over een veronderstelde instroom van moslims.

Geholpen door conservatieve media

De overheid wordt daarbij geholpen door een flink stuk van de media. Verscheidene conservatieve kranten in Polen publiceerden afbeeldingen en bijhorende verhalen op de voorpagina waaruit moet blijken dat Polen wordt overstroomd door moslims.

De Poolse regering is er zo in geslaagd een groot deel van de Polen wijs te maken dat er 2,6 miljoen moslims in het land zijn. Dat cijfer is effectief de uitkomst van een enquête met de vraag bij de Polen van hoeveel moslims er in Polen wonen.

En de strijd tegen vermeende islamisering wordt dan ook keihard gevoerd. Kebabtenteigenaren worden bedreigd of in elkaar geslagen en in navolging van Hongarije heeft de regering besloten tot het bouwen van detentiekampen bij de grens, met prikkeldraad en zeecontainers. Ze staan leeg, want voorlopig komen ze niet, de vluchtelingen die de besmettelijke ziektes zullen brengen waar premier Kaczynski voor waarschuwde. Maar als ze opduiken, zo legt de minister van Binnenlandse Zaken Marius Blaszczak graag uit, dan zal hij ze nooit toelaten, “wat Brussel ook piept”.

Polen van knieën halen

Nog zo’n vreemde insteek is deze: Jaroslaw Kaczynski, leider van de nationaal-katholieke partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), beloofde zijn kiezers dat hij “Polen van de knieën” zou halen. Inmiddels spreken ministers, regerend met zijn zegen, over een “her-Polonisering” van het bankwezen en de industrie. Want het land, zo gaat het verhaal tenminste, is door de vorige regeringen verpatst aan multinationals en hun binnenlandse handlangers. En die persen de Polen uit als citroenen, hebben lak aan welzijn en als gevolg gaat het economisch heel slecht.

Economische helemaal niet slecht

Alleen: het gaat (en ging) economisch helemaal niet slecht. Het land kent al jaren een gemiddelde jaarlijkse groei van 4%, de economie is de jongste 25 jaar verzevenvoudigd in omvang, terwijl de levensverwachting met acht jaar steeg.

Zelfs met de ongelijkheid valt het mee. Van alle landen die sinds 2000 opstoomden van de categorie “middle income” evolueerden naar “high income” heeft Polen een van de laagste Gini-scores, de coëfficiënt waarmee de Wereldbank inkomensongelijkheid meet. En niet-Poolse bedrijven, maar ook de EU hebben miljarden euro’s in Polen geïnvesteerd, en eigenlijk vooral tewerkstelling gecreëerd.

Kaczynski’s PiS zal je zeggen dat die buitenlandse bedrijven miljarden hebben verdiend in Polen, en vervolgens uit het land hebben getrokken, over de ruggen van eerlijke en echte Polen. Maar de cijfers spreken dat tegen.

De grote zuivering

Kaczynski’s PiS heeft sinds ze aan de macht is trouwens niet echt veel gedaan behalve gescholden op die buitenlandse bedrijven. De focus ligt vooral op het ontmantelen van de Poolse democratie. En in korte tijd heeft ze veel voor elkaar heeft gekregen.

Eerst ging het constitutioneel hof eraan, een groep rechters die tijdens PiS’ eerste regering (2005-2007) talloze van de voorgestelde wetten als ongrondwettelijk hadden tegengehouden. Daarna volgde de gerechtelijke politie.

Het openbaar ministerie fuseerde met het ministerie van Justitie en de minister kreeg de macht om op ieder niveau in te grijpen. Gevolg: onderzoeken naar prominente leden van PiS werden geseponeerd, die naar politieke vijanden geopend.

Grondwet aanpassen?

Ondertussen werkt PiS aan voorstellen om de kieswet aan te passen, zodat er districten komen die toekomstige kansen voor de oppositie verkleinen. En de president wil een referendum. Hij wil het volk vragen of het, net als hij, een nieuwe grondwet wil. “Eentje die niet door elites is gemaakt.”

In het ambtenarenapparaat, het leger en bij de publieke omroep is een grote zuivering op gang gekomen. Het gaat om duizenden ontslagen. Bij het leger, zo meldde het ministerie van Defensie trots, is 80 à 90% van alle topposities vervangen – er is geen generaal meer over van voor het PiS-regime.

Daarnaast is een nieuw legeronderdeel in het leven geroepen dat direct onder de minister valt, buiten de normale commandostructuur. Een motie van de oppositie die wettelijk verankert dat deze militie – want dat is het – nooit op eigen burgers mag schieten, haalde geen meerderheid. De minister van Defensie heeft nu ook zijn eigen Republikeinse Garde.

Dan is er de zuivering bij de publieke omroep. Journalisten die eerder voor PiS-gezinde kranten en tv-kanalen werkten, hebben de meer dan honderd gezuiverde collega’s vervangen.

Homo’s, abortus, vrouwenrechten: de dingen des duivel

Misschien spreken een aantal andere dingen meer tot de verbeelding. Polen is bijvoorbeeld het land waar je langs de weg affiches kan tegenkomen tegen homoseksualiteit, iets wat “moreel onaanvaardbaar” is. De Poolse premier bevestigde enige tijd geleden nog dat “het homohuwelijk nooit zal worden gelegaliseerd in zijn land”. En bovendien: “Homoseksuelen hoeven ook niet te koop te lopen met hun geaardheid.”

Polen is ook het land waar de politie regelmatig invallen doet bij vrouwenrechtenorganisaties, vooral wanneer die nog eens een protestmars tegen het abortusbeleid hebben gevoerd.

Abortus in Polen moet in bijna alle gevallen strafbaar worden, volgens Recht en Rechtvaardigheid (PiS). Nu kunnen Poolse vrouwen abortus laten plegen na een verkrachting of wanneer het ongeboren kind een afwijking heeft.

Een eerste poging om dat door het parlement te krijgen is mislukt, in dat voorstel zouden vrouwen die abortus laten plegen, een celstraf van tussen de drie maanden en vijf jaar krijgen. Ook de behandelend arts riskeerde vervolging.

Polen is het land waar antiabortus-activisten van de stichting Fundacja Pro (Stichting voor het leven) grote posters ophangt waarop bloederige foetussen te zien zijn en waarop abortus wordt vergeleken met Hitlers eugeneticaprogramma en andere historische genocides.

Het is ook het land – en vraag even aan je (groot)ouders waar hen dat aan doet denken – waar priesters tijdens de mis een brief voorlezen waarin ze aanhalen dat de premier van het land “als katholiek in deze de leerstukken van de bisschoppen volgt”.

Alweer een voorbeeld van hoe er, net zoals met xenofobie en de economie, een serieuze discrepantie met de realiteit is. Minstens 15% en volgens andere cijfers zelfs 25% van de Poolse vrouwen die volwassen werden na 1993 hebben al een abortus ondergaan.

Ondergronds, illegaal of in het buitenland. Dat laatste is de enige optie die nu nog bestaat, want sinds het PiS-regime is de prijs van zo’n illegale abortus door een arts van 750 naar meer dan 2.000 euro gestegen.

Wat het regime er trouwens al wel doorkreeg, en met nefaste gevolgen, is het aan banden leggen van de morningafterpil: die morningafterpil mag voortaan alleen nog op voorschrift worden verstrekt. De gemiddelde wachttijd voor een doktersbezoek bedraagt twee weken in Polen. Dus.

Kweken als konijnen voor het vaderland

Vorige week manifesteerde zich iets anders dat erg herkenbaar is in totalitaire nationalistische regimes: de Poolse regering vraagt, gepusht door een immense mediacampagne, dat de Polen gaan kweken als konijnen. Letterlijk.

Polen krijgen te weinig kinderen. Tenminste, dat vindt de Poolse regering. De bevolking krijgt daarom een reclamecampagne te zien, met een niet erg subtiele metafoor.

Het geboortecijfer daalt in Polen al jaren: op het moment ligt het gemiddelde op 1,32 kind per vrouw. In 1990 was dat nog 2,1, in 1960 nog 3. De gemiddelde Belgische vrouw krijgt bijvoorbeeld 1,74 kind.

Polen is niet het enige land dat mensen aanspoort om klein mannen te maken, maar het verschil is dit: het wordt verkocht onder een mom van patriottisme. Kinderen maken voor het vaderland, want dat is je plicht.

Patriotism is a warm gun

Nog iets wat je moet doen voor het vaderland: een vuurwapen kopen. Terwijl in heel de EU vuurwapens aan banden worden gelegd, willen ze in Polen juist meer burgers met wapens zien. Onlangs kwam het het Poolse ministerie van defensie met een voorstel om een schietbaan te hebben in elke gemeente. Het voorstel ligt bij het parlement, samen met een ontwerpwet die het makkelijker maakt vuurwapens aan te schaffen.

“Dat Polen wapens mogen dragen, hoort bij het idee van het Poolse patriottisme”, staat er in dat wetsvoorstel, dat op een ruime meerderheid kan rekenen. Er zijn doelstellingen gezet door het regime: op dit moment hebben 193.000 Polen een wapenvergunning, binnen een jaar moeten dat er 100.000 meer zijn.

“Uitdrukking van patriottische waarden”

In maart vorig jaar besloot het Europees Parlement met grote meerderheid de richtlijn voor wapenbezit aan te scherpen. En wat zeggen ze in Polen? “Wapens zijn een symbool van onze vrijheid. Het hoort bij patriottisme.”

Nog iets wat hoort bij patriottisme is dus meelopen in een neo-fascistische en racistische manifestatie. In een verklaring noemt het ministerie van Buitenlandse Zaken de mars van zaterdag “grotendeels een uitdrukking van patriottische waarden”. Enkele “incidentele” elementen doen daar niets aan af, volgens het ministerie.

Censuur en de grote onderwijshervorming

Neem daar een steeds prominentere opgelegde censuur bij. Gezelschappen die theaterstukken brengen die qua inhoud niet stroken met het nationalistisch-katholiek narratief, verliezen hun subsidies bijvoorbeeld. En last but not least is er de grote onderwijshervorming van regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid, die begin dit jaar werd aangenomen en sinds het nieuwe schooljaar op basis- en middelbare scholen is doorgevoerd.

Kinderen worden voortaan pas op hun zevende leerplichtig, gaan daarna acht jaar lang naar de basisschool en kiezen vervolgens, net als vroeger, op hun vijftiende voor middelbaar of een vakopleiding.

Maar belangrijker is dat het curriculum van de basisschool is aangepast: nationale identiteit staat voortaan centraal. De nadruk ligt op het “opvoedende, patriottische, emotionele aspect dat bijdraagt aan het creëren van nationaal bewustzijn en historische identiteit”. Op hun elfde maken kinderen kennis met het verleden middels het leven van nationale helden. Dat moet zorgen voor “een emotionele verhouding tot de vaderlandse geschiedenis”. Het is dat bewuste nationalistisch-katholiek narratief dat naadloos aansluit op dat van de regering.”

Seksuele voorlichting geschrapt

Zo staat in er dit in het nieuwe handboek Aardrijkskunde: “Immigranten uit Oekraïne bijvoorbeeld vullen gaten in de arbeidsmarkt. Als daarentegen zich mensen vestigen met een andere religie en cultuur, kan dat leiden tot spanningen zoals we die zien in veel Europese landen.”

Seksuele voorlichting is ook geschrapt. Dat is nu iets dat “voorbereiding op het familieleven” heet en gebaseerd is op de leer van de voormalige Poolse paus Johannes Paulus II. Op de literatuurlijst staan alleen nog dichters en schrijvers die de regeringspartij steunen.

En dan zijn er nog de extra uren geschiedenis, beschreven puur vanuit Pools perspectief, vol nationalistische elementen en met een xenofoob tintje.

Tomasz Grodzki, senator voor de oppositiepartij Burgerplatform, vat het zo samen: “De bedoelingen zijn duidelijk: we moeten ons vermenigvuldigen als konijnen, stemmen als schapen en stil zitten als muizen.”