Het is niet meteen wat we willen horen in volle Covid-19-pandemie, maar de wereld zit vol met griepvirussen die in de coulissen wachten om toe te slaan. En die blijven onvoorspelbaar veranderen. Eentje om in de gaten te houden is H5N8, een vogelgriepvirus. Toen het toesloeg in februari op een groot pluimveebedrijf in Rusland, bleek het ineens in staat ook mensen te besmetten. Moeten we ons zorgen maken?

De Russische overheid handelde kordaat en snel: 800.000 kippen werden gedood, de karkassen werden vernietigd en de boerderij werd schoongemaakt om de mogelijke verspreiding naar andere kippenboerderijen te stoppen. Na tests bleek het te gaan om de H5N8-stam van de vogelgriep, die geldt als zeer gevaarlijk voor zowel wilde als gedomesticeerde vogels. H5N8 is al thuis in Azië en veroorzaakt in toenemende mate dodelijke uitbraken bij vogels in Europa.

In de korte periode van 25 december 2020 tot 14 januari van dit jaar gingen meer dan zeven miljoen vogels verloren door H5N8-uitbraken in Europa en Azië. Alleen al in Europa waren er 135 uitbraken onder pluimvee en 35 onder wilde vogels. Om de cijfers in context te plaatsen: mensen consumeren elk jaar ongeveer 65 miljard kippen, en volgens een schatting is het aantal kippen op de wereld op elk moment 23 miljard.

Nooit mensen besmet. Tot februari.

H5N8-virussen hebben zelfs al pluimvee in de Verenigde Staten geïnfecteerd, maar de virussen zijn afkomstig van een andere, maar verwante viruslijn, verschillend van de huidige H5N8-virussen in Azië en Europa. Griepvirussen combineren en muteren vaak op onvoorspelbare manieren.

Maar hoe schadelijk H5N8 ook is voor vogels, het had nooit mensen besmet. Tot februari. De Russische gezondheidsautoriteiten testten ook ongeveer 200 van de mensen die betrokken waren bij het opruimen van de boerderij in Astrachan, met behulp van neusuitstrijkjes en later bloedtesten op antilichamen. Ze meldden dat H5N8 voor het eerst op mensen was overgesprongen. Zeven van de arbeiders bleken besmet te zijn met het virus, hoewel geen van hen ziek werd.

Omdat de wereld andere katten te geselen heeft met het coronavirus, leek dat nieuws tussen de plooien te vallen. Zelfs toen een Russische wetenschapper waarschuwde dat H5N8 wellicht op weg was om te evolueren naar een virus dat niet alleen van vogel op mens kon overspringen, maar ook van mens op mens.

Op 26 februari publiceerde de Wereldgezondheidsorganisatie een rapport over het incident. Maar het beschouwde de gebeurtenis niet als bijzonder alarmerend omdat het virus geen ziekten bij de mens veroorzaakte, en het rapport beoordeelde het risico van overdracht van mens op mens als laag.

De 0,001 procent

Bij experts heerst momenteel verdeeldheid over hoe ernstig we H5N8 moeten nemen. De consensus is wel dat we ons voorlopig meer zorgen maken over andere vogelgriepvirussen zoals H5N1 die al gevaarlijk zijn gebleken voor mensen. Een ander vogelgriepvirus, H7N9, heeft in 2013 voor het eerst mensen besmet. Sindsdien zijn er meer dan 1.500 bevestigde gevallen van (en meer dan 600 doden).

Het is altijd mogelijk dat elk virus de overdracht van mens op mens kan ontwikkelen en ook gevaarlijker kan worden. Maar H5N8 zou beide hindernissen moeten nemen. H5-virussenhebben allemaal hetzelfde soort bindingscapaciteit aan menselijke cellen, en die is beperkt. Griepvirussen gebruiken een iets andere manier om zich te hechten aan cellen bij vogels dan aan cellen bij mensen en goed zijn in de ene manier betekent meestal niet goed zijn in de andere.

Net deze week is er trouwens een studie gepubliceerd die waarschuwt dat een nieuwe pandemie en het virus die die zou kunnen veroorzaken hoogstwaarschijnlijk niet voorspelbaar is. Zes op 10 infectieziekten die de mens treffen zijn van zoöne oorsprong: ze komen van dieren. Het aantal virussen bij vogels en zoogdieren dat potentieel de sprong kan maken naar de mens en ons ziek kan maken, wordt momenteel geschat op 800.000. Zelfs na decennia van onderzoek, vermoeden wetenschappers dat we amper 0,001 procent hebben ontdekt van de virussen die circuleren bij levende wezens op onze planeet.

De perfecte storm

We weten dan misschien niet welk virus zal toeslaan, wat we wel voor een stuk in de hand hebben is de omgeving waarin ze de stap naar een pandemie kunnen zetten. Michael Greger, de auteur van Bird Flu: A Virus of Our Own Hatching, zegt dat de omstandigheden in fabrieksboerderijen een “perfecte storm” creëren voor het ontstaan en het verspreiden van ziektes.

“We steken duizenden dieren in krappe schuren ter grootte van een voetbalveld, waar ze snavel tegen snavel of snuit tegen snuit liggen, onderhevig zijn aan stress die hun immuunsysteem verlamt, waar de ammoniak van hun eigen uitwerpselen hun longen verbrandt, waar er een gebrek aan frisse lucht en zonlicht is … Zet al deze factoren bij elkaar en je hebt de perfecte broeihaard voor een epidemie.”

Tot overmaat van ramp heeft selectie op specifieke genen bij pluimvee (voor gewenste eigenschappen zoals grote kippenborsten) deze dieren bijna genetisch identiek gemaakt. Dat betekent dat een virus zich gemakkelijk van dier op dier kan verspreiden zonder genetische varianten tegen te komen die het zouden kunnen houden. Terwijl het door een veestapel scheurt, kan het virus nog virulenter worden. Of, zoals Greger het poneert: “Als je echt wereldwijde pandemieën wilt creëren, bouw dan fabrieksboerderijen.”

De Wereldgezondheidsorganisatie en virologen waarschuwen al jaren dat de meeste opkomende infectieziekten afkomstig zijn van dieren en dat onze geïndustrialiseerde landbouwpraktijken het risico op epidemieën vergroten. ‘De gezondheid van het vee is de zwakste schakel in onze wereldwijde gezondheidsketen’, staat te lezen in een rapport van de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties.

Recept voor een zeer virulent virus

Vogelgriep wordt veroorzaakt door virussen en fabrieksboerderijen zijn er de perfecte broeihaard voor. Dat komt omdat de vogels in deze boerderijen met duizenden dicht bij elkaar worden geperst en omdat ze genetisch nagenoeg identiek zijn gefokt. Dat is een recept voor een zeer virulent virus om snel op te duiken en zich te verspreiden.

Om uit te leggen waarom, even deze spoedcursus zoönotische besmetting vanuit het oogpunt van de ziekteverwekker. Als je een ziekteverwekker bent in een gastheer, wil je die gastheer niet te snel doden voordat je in de volgende gastheer kunt komen – anders snijd je je eigen transmissielijn af. Hoe sneller je repliceert, hoe groter de kans dat je je host vermoordt voordat de volgende host kan komen.

Diep in de wildernis of op een kleine boerderij zul je als ziekteverwekker niet regelmatig gastheren tegenkomen, dus je moet je virulentie, of schade toegebracht aan de gastheer, vrij laag houden. Anders kom je al snel zonder gastheren te zitten. Maar als je een schuur binnengaat met 15.000 kalkoenen of 250.000 legkippen, kun je er als pathogeen gewoon doorheen branden. Er staat dan geen limiet op hoe virulent je bent. En dat is een deel van de reden waarom fabrieksboerderijen een groter risico vormen voor zoönotische uitbraken dan de vrije natuur of kleine boerderijen.

Ook varkens baren zorgen

Omdat we steeds meer pluimvee en vee over internationale grenzen verhandelen, hebben we het gevaar nog groter gemaakt. Stammen van virussen die voorheen aan weerszijden van de wereld van elkaar waren geïsoleerd, kunnen nu opnieuw worden gecombineerd. Neem griep. Dat virus heeft een gesegmenteerd genoom, dus een toename van de snelheid van recombinatie betekent een explosie in termen van de diversiteit van pathogenen die evolueren.

De wereld heeft hier al een heel beangstigend voorbeeld van gezien. Tussen 1997 en 2006 werden hoogpathogene stammen van H5N1-vogelgriep in verband gebracht met pluimveebedrijven in China. 60 procent van de mensen die besmet raakten met H5N1 overleefden dat niet. Als je je afvraagt ​​waarom H5N1 niet zo’n wereldwijd drama werd als Covid-19: omdat het vooral pluimvee besmet in plaats van mensen; het was niet zo goed in het infecteren van mensen als het coronavirus.

Het zijn trouwens niet alleen vogels waar we ons zorgen over moeten maken. Varkens zijn ook zeer effectieve dragers van virussen. Een decennium voordat de Mexicaanse griep toesloeg in 2009, dook het Nipah-virus op in Maleisische varkenshouderijen. Het veroorzaakte encefalitis (ontsteking van de hersenen) bij honderden mensen, en ongeveer 40 procent van de patiënten die in het ziekenhuis werden opgenomen overleefden het niet.

(jvdh)