De opvolger: niet verkozen, toch mandaat…

De opmaak van de kieslijsten van de politieke partijen wordt stilaan afgerond. Kandidaten leveren een wekenlange strijd om zich te kunnen verzekeren van een verkiesbare plaats op de lijst. Wat maar weinigen weten echter, is dat er ook een stevig gevecht geleverd wordt om een goede stek op de opvolgerslijst. Opvolgers worden niet rechtstreeks verkozen, maar bevolken wel massaal onze parlementen.

U heeft het waarschijnlijk al vaak verwonderlijk of opmerkelijk gevonden dat er op uw kieslijst zoveel opvolgers staan? Dat is begrijpelijk. In dat stemhokje betrap ook ik mezelf er ook wel op bedenkingen te hebben bij die ellelange lijsten, bij die tiental, meestal nobele onbekende, kandidaten die op de opvolgerslijst staan, en waarvan we op z’n minst de indruk krijgen dat ze tegen beter weten in toegestemd hebben “om de lijst gevuld te krijgen”.

Toch mag het belang van de opvolgerslijst bij verkiezingen niet onderschat worden. Momenteel zetelen er immers maar liefst 38 opvolgers in onze federale Kamer van Volksvertegenwoordigers[1]. Dit betekent dat in totaal  zo’n 25% (!) van de volksvertegenwoordigers  de stem van de bevolking vertegenwoordigt, zonder daarvoor een rechtstreeks mandaat gekregen te hebben van de kiezer.

Tussen de verschillende partijen lopen de verschillen hoog op. Zo zien we dat bij cdH maar liefst 6 van de 9 zetels bevolkt worden door opvolgers (of 66%). Ook Vlaams Belang en CD&V scoren niet al te best. Het is maar de vraag of de kiezer door dergelijke stoelendans nog weet wie uiteindelijk zetelt bij die partijen. Opvallend, bij Groen zetelen er helemaal geen opvolgers.     

Maar hoe geraken die opvolgers dan uiteindelijk in dat parlement? Er bestaan verschillende omwegen om toch een zitje bemachtigen:

  • Een parlementslid kan tot minister benoemd worden. In dat geval kan hij niet langer zetelen in het parlement en wordt hij opgevolgd door de eerstvolgende kandidaat op de opvolgerslijst. Voornamelijk in kieskringen waar grote kanonnen die ministeriabel zijn, de lijst trekken, ontstaat er zo een heus gevecht om de plaats van eerste opvolger op de lijst. Maar ook wie naast het lijsttrekkerschap der opvolgers grijpt, hoeft niet te wanhopen. De democratische stoelendans neemt immers soms verregaande proporties aan. Zo werd Melchior Wathelet in de kieskring Luik als lijsttrekker voor cdH ruimschoots verkozen. Hij werd echter minister, en werd opgevolgd door Marie-Martine Schyns, die de tweede plaats had op de opvolgerslijst. Schyns werd vorig jaar echter benoemd tot nieuwe minister van leerplichtonderwijs in de Waalse regering.

Ze werd op haar beurt opgevolgd door Benoît Drèze, die nota bene slechts op de derde plaats stond op de opvolgerslijst. Drèze behaalde bij de verkiezingen in 2010 6654 voorkeurstemmen. Ter vergelijking, de derde man op de lijst van effectieve kandidaten, Jean-Denis Lejeune, raakte met meer dan dubbel zoveel voorkeurstemmen (13 709) niet rechtstreeks verkozen en mocht onmiddellijk zijn parlementaire ambities opbergen voor de volgende vier jaar. U moge zelf oordelen over de rechtvaardigheid en het democratisch gehalte van dit systeem.

  • Parlementsleden kunnen ook verzaken aan hun parlementair mandaat. Zo gebeurt het dat kieslijsten bevolkt worden met ‘schijnkandidaten’, kandidaten die nooit de bedoeling hebben om te zetelen in het parlement waarvoor zij kandideren, maar dienen als lokaas om stemmen te ronselen. De meeste van hen hebben reeds een zitje in een andere parlement of bekleden een ministerambt in een andere regering, en willen deze functie niet opgeven. Zo bijvoorbeeld, trok Geert Bourgeois van N-VA de lijst voor de Kamer in West-Vlaanderen, hoewel hij op dat moment minister was in de Vlaamse regering en niet van plan was deze portefeuille op te geven.

  • Een parlementslid kan ook om andere redenen zijn zetel verliezen, onder meer door een overlijden. Dat gebeurde onlangs nog in het Waals parlement naar aanleiding van het overlijden van Damien Yzerbyt (cdH).

Zowat alle partijen bezondigen zich aan het systeem van de opvolgers en halen er hun voordeel bij, ook zij die al jaren de kaart trekken van een ‘propere’ politiek. Toch is er beterschap op komst. Er werd immers beslist dat na de verkiezingen in mei parlementsleden die verkozen werden in een parlementaire assemblee daar ook effectief moeten zetelen, wat een einde zal maken aan de vele schijnkandidaten op de lijsten. 

Het marchanderen met opvolgersplaatsen ter opvolging van nieuwbakken ministers houdt echter wel nog aan. Partijen blijven zo hun favorieten het parlement binnenloodsen, soms tegen de gading van de kiezer in. Partijen argumenteren vaak dat zij dankzij dit systeem hardwerkende politici of dossiervreters die nauwelijks media-aandacht krijgen, kunnen belonen met een nieuw parlementair zitje. Maar in praktijk is dit ook niet altijd het geval. Zo kondigde Open VLD aan dat Daniëlle Vanwesenbeeck, CEO van MasterMail en Onderneemster van het jaar in 2012, eerste opvolger van de Vlaams-Brabantse Open Vld-lijst wordt. Vlaams-Brabant is echter Maggie-land en zij is momenteel het populairste regeringslid. Als Open VLD in de volgende federale regering zit, komt er dus waarschijnlijk een zitje in het parlement vrij voor een opvolger uit de kieskring Vlaams-Brabant. We kunnen ons niet inbeelden dat de partijtop van Open VLD daar niet op gealludeerd heeft in haar poging om Vanwesenbeeck, een politieke leek, uiteindelijk binnen te halen.

Dergelijke situaties vallen enkel diep te betreuren. Gebruik een systeem van louter effectieve kandidaten, waarbij de niet-verkozen met het meeste aantal stemmen de eerste opvolger is. Want, is het sluitstuk van onze parlementaire democratie niet dat de kiezer het laatste woord heeft over wie het parlement mag bevolken? Laat ons op z’n minst zelf beslissen wie we de kans geven vergroeid te raken met de macht van die comfortabele zeteltjes in de Wetstraat, en vooral te beslissen wanneer we daar genoeg van hebben…

[1] Officiële data van de Kamer van Volksvertegenwoordigers in februari 2013

Dit artikel werd geschreven door het public affairs team van akkanto, dat de komende maanden de vinger aan de pols houdt van de politieke ontwikkelingen in de aanloop naar de moeder aller verkiezingen op 25 mei 2014. Voor meer analyses kunt u terecht op elections2014be of ons volgen op twitter.
Meer
Lees meer...