De Amerikaanse president Joe Biden en andere wereldleiders richten hun pijlen op de Russische oligarchen om Vladimir Poetin te straffen voor het voeren van oorlog in Oekraïne. Maar wie zijn deze oligarchen, en wat is hun relatie met Poetin? En nog belangrijker, zal het uithollen van hun rijkdom iets doen om de oorlog in Oekraïne te beëindigen?
Biden viseerde specifiek rijke oligarchen in zijn State of the Union-toespraak en beloofde “hun jachten, luxe appartementen en privéjets in beslag te nemen”. Ook andere landen volgen daarin.
Maar over wie gaat het? In de Russische context zijn oligarchen de ultrarijke zakenelites met onevenredige politieke macht. Ze kwamen naar voren in twee verschillende golven. De eerste groep kwam voort uit de privatisering van de jaren negentig, met name de contante verkoop van de grootste Russische staatsbedrijven na 1995. Dit proces werd ontsierd door aanzienlijke corruptie, met als hoogtepunt de beruchte “leningen voor aandelen”-regeling. Daarbij werden overheidsbelangen overgedragen aan twaalf grote bedrijven in de sector van de fossiele brandstoffen en andere belangrijke grondstoffen aan selecte tycoons, in ruil voor leningen die bedoeld waren om de federale begroting te ondersteunen.
Nadat Poetin aan de macht kwam: de tweede golf oligarchen
De regering bleef opzettelijk in gebreke met haar leningen, waardoor haar schuldeisers – de toekomstige oligarchen – de belangen in gigantische bedrijven zoals Yukos, Lukoil en Norilsk Nickel konden veilen, meestal aan zichzelf. In wezen verrijkte de regering van toenmalig president Boris Jeltsin een kleine groep magnaten door de meest waardevolle delen van de Sovjet-economie met flinke korting te verkopen.
Nadat Poetin in 2000 aan de macht kwam, faciliteerde hij de tweede golf van oligarchen via staatscontracten. Particuliere leveranciers in veel sectoren, zoals infrastructuur, defensie en gezondheidszorg, brachten de overheid teveel in rekening tegen prijzen die vele malen hoger waren dan de marktprijs, en boden smeergeld aan de betrokken staatsfunctionarissen om dat klaar te krijgen. Zo verrijkte Poetin een nieuw legioen van oligarchen die hun enorme fortuin aan hem te danken hebben.
Hoe de oligarchen hun grip verloren maar hun rijkdom behielden
In de jaren negentig hadden de oligarchen de overhand met het Kremlin en konden ze soms zelfs het beleid dicteren. Onder Jeltsin namen meerdere oligarchen formele posities in de regering in, en er deden talloze anekdotes de ronde over hele kisten met geld die naar het Kremlin werden gebracht in ruil voor politieke gunsten.
Maar sinds de jaren 2000 heeft Poetin het voor het zeggen. In wezen stelde Poetin een deal voor: de oligarchen zouden buiten de politiek blijven, en het Kremlin zou buiten hun zaken blijven en hun vaak onwettige winsten met rust laten.
Bovendien maakte de teleurstelling van de bevolking over de privatisering van de jaren negentig de gedeeltelijke terugdraaiing ervan in de jaren 2000 mogelijk. Het Kremlin van Poetin oefende politieke druk uit op oligarchen in strategische industrieën zoals media en natuurlijke hulpbronnen om controlerende belangen terug te verkopen aan de staat. Poetin nam ook wetten aan die een voorkeursbehandeling gaven aan de zogenaamde staatsbedrijven. Deze bewegingen verzekerden de controle van het Kremlin over de economie – en over de oligarchen.
Vandaag de dag zijn er drie soorten oligarchen
Tegenwoordig onderscheiden drie soorten oligarchen zich door hun nabijheid tot de macht. Op de eerste plaats komen de vrienden van Poetin, die persoonlijk verbonden zijn met de president. Veel van Poetins goede vrienden – vooral die uit zijn Sint-Petersburg en uit zijn KGB-dagen – zijn erg snel extreem rijk geworden. Bij Poetins beste oligarchvrienden uit Sint-Petersburg horen onder meer Yuri Kovalchuk, vaak de “persoonlijke bankier” van Poetin genoemd; Gennady Timchenko, wiens belangrijkste troef het energiehandelsbedrijf Gunvor is; en de broers Arkady en Boris Rotenberg, onder meer de eigenaar van de Strojgazmontazj (SGM-groep), het grootste bouwbedrijf voor gaspijpleidingen en elektriciteitsleidingen in Rusland, maar ook mede-eigenaars van de SMP Bank.
De tweede groep oligarchen omvat leiders van de Russische veiligheidsdiensten, de politie en het leger – bekend als “siloviki” – die hun netwerken hebben gebruikt om extreme persoonlijke rijkdom te vergaren. Sommige van deze zogenaamde “silovarchen” zijn voormalige leden van de KGB en de huidige FSB, inlichtingenofficieren die met jaloerse ogen naar de macht en rijkdom van van de oligarchen uit het Jeltsin-tijdperk keken en hun kans grepen toen Poetin aan de macht kwam. De man die bekend staat als de informele leider van de siloviki is Igor Sechin, voorzitter van oliegigant Rosneft, die algemeen wordt gezien als de op een na machtigste persoon in Rusland.
De derde categorie, het grootste aantal Russische oligarchen, zijn buitenstaanders zonder persoonlijke banden met Poetin, het leger of de FSB. Sommige van hen zijn overlevers uit de jaren negentig. Terwijl Poetin selectief politiek lastige of hardnekkige oligarchen verpletterde nadat hij aan de macht was gekomen, probeerde hij evenwel niet systematisch “de oligarchen als klasse te elimineren”, zoals hij had beloofd tijdens zijn eerste verkiezingscampagne. Oligarchen zoals Vladimir Potanin en Oleg Deripaska, die hun rijkdom in de jaren negentig vergaarden, staan bijvoorbeeld regelmatig op de lijsten van rijkste Russen van vandaag.
De gijzelaars van Poetin
Vergis je niet: ongeacht hun type hebben de oligarchen Poetin geholpen aan de macht te blijven door hun politieke onverschilligheid en economische steun aan de binnenlandse initiatieven van het Kremlin. Er zijn gevallen genoeg ook waarin oligarchen hun rijkdom en invloed gebruikten om politici in andere landen te beïnvloeden ten gunste van de agenda van het Kremlin.
Zo leende de Russische bank FCRB in 2014 9,4 miljoen euro aan de populistische anti-EU-partij van Marine Le Pen in Frankrijk, waardoor een politieke schuld aan Rusland ontstond. En in 2016 betaalde Lukoil, de op een na grootste oliemaatschappij van Rusland, een overheidsboete van 1,4 miljoen dollar voor Martin Nejedly, een belangrijke adviseur van de Tsjechische president in 2016, waardoor Nejedly zijn invloedrijke positie kon behouden. Dit hielp de Tsjechische president Milos Zema “een van de meest fervente sympathisanten van het Kremlin onder de Europese leiders” te maken.
Dit brengt ons bij de belangrijkste vraag die veel mensen bezighoudt: als de sancties de rijkdom van oligarchen decimeren, zou dat hen ertoe kunnen brengen Poetin in de steek te laten of de loop van de oorlog te veranderen?
Sommige oligarchen spreken zich al uit tegen de oorlog, zoals Alfa Group-voorzitter Mikhail Fridman en metaalmagnaat Oleg Deripaska – die beiden door het Westen zijn gesanctioneerd. Lukoil riep ook op tot het einde van de oorlog. We zullen wellicht steeds luider protest van de oligarchen tegen de oorlog zien. Op zijn minst zal hun bereidheid om het vuile werk van het Kremlin te doen door te proberen westerse politici te beïnvloeden waarschijnlijk aanzienlijk afnemen.
Twee cruciale grenzen aan invloed en vermogen van oligarchen om het gedrag van Poetin te beïnvloeden
Maar er zijn twee cruciale grenzen aan hun invloed en vermogen om het gedrag van Poetin te beïnvloeden. Om te beginnen werken de oligarchen niet goed samen. In het Russische piranha-kapitalisme hebben deze miljardairs vooral geprobeerd hun rivalen te overtreffen om in de gunst van de overheid te komen. De modus operandi van de oligarchen is individueel overleven met het oog op mogelijke represailles van het Kremlin, niet de verdediging van gemeenschappelijke belangen zoals het opheffen van sancties. Het Kremlin van zijn kant heeft staatssteun toegezegd aan gesanctioneerde bedrijven, vooral in de banksector.
Wat nog belangrijker is: het zijn de wapens, niet het geld, die vandaag het luidst spreken in het Kremlin. Zolang Poetin zijn controle behoudt over de siloviki – de huidige en voormalige militairen en inlichtingenofficieren die dicht bij Poetin staan – zullen de andere oligarchen gijzelaars van zijn regime blijven.
(am)