'In Gesprek Met'... Prof. Dr. Alexander Mattelaer: "Onze krijgsmacht is volledig geënt op een logica van vredestijd."

‘In Gesprek Met’ is een nieuwe topic van de facebookpagina “Belgian Military Interests”. De admins van deze pagina gaan in gesprek met verschillende personen over militair gerelateerd onderwerpen. Deze keer hebben wij gekozen voor een gesprek met Prof. Dr. Alexander Mattelaer, één van de 14 experts die advies gevraagd werd in verband met de toekomstvisie voor Defensie.

Prof. Dr. Alexander Mattelaer is directeur Europese zaken bij Egmont – het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen – en doceert aan de Vrije Universiteit Brussel en het Europacollege te Brugge. Zijn onderzoeksinteresses omvatten het defensiebeleid en de NAVO, de voortdurende herdefinitie van de soevereiniteit van de staat, de politiek van de Europese integratie en het lopende Brexit-onderhandelingsproces. Het interview vond in september plaats.

Professor, u was 1 van de 14 ‘wijzen’ die in 2015 een advies werd gevraagd inzake de hervorming van Defensie. In die context liet u zich opmerken door te stellen dat defensie in zijn huidige vorm niet meer in staat zal zijn om in de nabije toekomst haar basistaken uit te voeren.

Die bijdrage was bedoeld als een noodkreet. Omdat defensie als organisatie onvermijdelijk tegen de muur rijdt als je de budgettaire trends van de voorbije jaren extrapoleert naar de toekomst.

We zijn nu bijna 3 jaar verder, is er al iets veranderd?

Bijzonder weinig en ik maak mij daar grote zorgen over. Er is zich een bewustwording aan het voltrekken, maar die verloopt traag. Je ziet dat er politiek weer meer belangstelling begint te komen voor defensievraagstukken. Parlementsleden beginnen zich er weer meer voor te interesseren en er studiewerk rond te verrichten. Er is ook een mentaliteitswijziging aan de gang binnen de defensiestaf, met de verjonging van het personeel en meer en meer mensen die zeggen van “dit gaat de verkeerde richting uit, we moeten wel bijsturen”. De vraag van 1 miljoen is: “Komt de kentering nog op tijd”?

De Strategische Visie voorziet een bijkomende financiering vanaf 2020. Dit betekent dat we de komende 3 jaar moeten roeien met de riemen die we hebben, terwijl de toestand vaak schrijnend is. Voorlopig ontbreekt ook een duidelijke visie van wat er met de bijkomende middelen zal gebeuren. Wat is uw kijk hierop?

De situatie is uitermate prangend. In mediacommentaren heb ik al de uitdrukking “de ineenstorting van defensie” in de mond genomen. Op middellange termijn zijn de vooruitzichten niets minder dan angstaanjagend. In die mate dat het bijna risicovol is geworden om daar open over te communiceren naar de buitenwereld. Want als die zwakheid zodanig groot wordt, dan kan die ook geëxploiteerd door binnen- en buitenlandse actoren. Kan de Belgische rechtsstaat het monopolie op het legitiem gebruik van geweld op ons eigen territorium blijven handhaven in de jaren 2020? Dat is op dit moment een open vraag.

Waar dat ik mij nu vooral het meeste zorgen over maak is dat er, in het defensieapparaat, twee soorten investeringen zijn die over een lange tijdshorizon gepland moeten worden: mensen en materiaal. Mensen komen, afhankelijk van het contractuele statuut, naar defensie voor 8 jaar tot een volledige loopbaan, waarbij je moet denken hoe die persoon doorheen de jaren optimaal kan presteren. Bij materiaal is het eigenlijk hetzelfde, zeker de grote wapensystemen hebben een levensduur die zich uitstrekt in decennia.

Wat er eigenlijk al heel lang bezig is, is dat de investeringskraan voor modern materiaal is dichtgedraaid om vervolgens, en zeker deze legislatuur, ook de rekrutering sterk in te perken. Als je dus nu gaat nadenken over wat er over de voorbije 5 jaar pakweg aan nieuw materiaal is bijgekomen en in aantallen van jonge mensen, tja… als je dat projecteert naar de toekomst toe blijft daar maar een heel klein beetje defensieapparaat van over. Eigenlijk wordt het defensieapparaat, zowel inzake materiaal als inzake personeel, chronisch uitgehold en dat creëert een soort van boeggolfeffect dat ons plots zal overspelen.

We beginnen dat nu te voelen met heel veel personeel dat met pensioen gaat. Het strategisch plan is geënt op 25.000 voltijdse equivalenten waarvan ik eigenlijk vind dat het een ondergrens had moeten zijn om onze krijgsmacht te regenereren. Dat is hoe ik het zie in mijn paper als een van de 14 ‘wijzen’. Een term tussenhaakjes waar ik niet van hou. Ik vrees dat alles erop wijst dat we door die ondergrens gaan zakken, wetende dat we elk jaar tussen de 1000 en 1500 effectieven verliezen.

Wat is uw mening over Operatie Vigilant Guardian?

De OVG discussie is ons beide genoegzaam bekend. Bij Egmont heeft KMS-collega Wally Struys daar een uitgebreide analyse over gepubliceerd, ook een korte samenvatting die recent in De Standaard stond.

Ik ben niet principieel gekant tegen het idee dat militairen bij noodgevallen moeten bijspringen bij crisissen in eigen land. Defensie is altijd het laatste redmiddel van de staat. Maar het laatste redmiddel dient natuurlijk voor uitzonderlijke situaties. Want de eigenlijke kerntaak van Defensie is het beschutten van onze rechtstaat tegen dreigingen van buitenaf. Dreigingen van buitenaf… Zoals dat ook grondwettelijk is gecodificeerd. Waar ik nu heel ongerust over ben is dat defensie al maar meer wordt misbruikt om een probleem dat elders zit te maskeren. Dat wij nu een redelijk aanzienlijk deel van ons defensieapparaat niet als defensieapparaat gebruiken maar als een substituut voor wat eigenlijk een job is voor binnenlandse zaken en het politiekorps. Met als pikante details: Defensie is eigenlijk goedkoper om in te zetten als politie. Het is goedkoper werkvolk, helaas, ten opzichte van politiepersoneel. Tegelijkertijd is het bijzonder stil over de politiehervorming, waardoor er een soort van structurele sponsoring van Defensie aan Binnenlandse Zaken ontstaat die op lange termijn nefast is voor Defensie. De enige duurzame oplossing is een betekenisvolle versterking van het federale politiekorps. Want als we nu naar dreigingsniveau 4 gaan hebben we geen enkele extra mobilisatie capaciteit meer.

Je krijgt in de paraatstelling voor militairen voor hun eigenlijke kernopdrachten grote problemen. Mensen zijn eigenlijk niet meer behoorlijk getraind voor ‘Major Combat’ operaties. Alleszins niet in de aantallen waarin dat eigenlijk zou moeten. Onze bijdrages aan bondgenootschappelijke verdediging staan op een laag pitje en dat is zelfs een understatement. Onze rol in de NAVO verdediging, wat territoriale verdediging is, is nu beperkt tot het luchtgebeuren en de ‘Enhanced Forward Presence’ bijdrage in Litouwen door een logistieke eenheid.

Wat gaan we doen in het onwaarschijnlijke, maar toch niet ondenkbare geval, dat de situatie in de Baltische staten ontploft en dat WOIII voor de deur staat? Dat is geen scenario met een hoge waarschijnlijkheid maar vanuit NAVO perspectief dat is het ook niet langer ondenkbaar. Wij zijn op dit ogenblik eenvoudigweg niet voorbereid op het uitbreken van oorlog. Echte oorlog. We noemen dit wel een oorlog tegen terrorisme, maar als dit een samenleving in oorlog is dan maak ik me geen grote zorgen. Ik maak me zorgen over de mogelijkheid dat we ergens in de komende jaren in echte oorlog, in high intensity, verzeild geraken en dat we daar op dat ogenblik nauwelijks voor uitgerust of getraind zijn. Onze mensen die aan de enhanced Forward Presence opdracht deelnemen zitten nu ook daar in de wetenschap dat als het daar ooit ontploft, de beschikbare reserve vanuit België nagenoeg nihil is. De NAVO vraagt dat België op korte termijn een brigade kan optrommelen voor een high intensity conflict. Hoe klaar zijn we daarvoor?

Dat kunnen wij zeker niet op dit moment. We hebben de middelen niet, we hebben de budgetten niet en we hebben het personeel niet.

Ja maar binnen de NAVO defensieplanning is dit wel een van de targets.

Gelooft u in het nut van OVG?

OVG heeft ook positieve kanten. De zichtbaarheid van militairen in de samenleving is enorm toegenomen. Dit is Defensie als organisatie ook hoofdzakelijk ten goede gekomen, vooral omdat heel veel burgers militairen zien die professioneel en integer hun werk doen. Er is meer veiligheidspersoneel ingezet in de publieke ruimte. Of die mensen nu een groen of een blauw uniform dragen, maakt natuurlijk vanuit het perspectief van een burger weinig uit. Die zien iemand die een uniform, dus lees: iemand die zichtbaar geïdentificeerd kan worden als behorende tot de staat. En de staat heeft als basisverantwoordelijkheid om de fysieke veiligheid van haar burgers te garanderen.

Wie in de politiek heeft voldoende kennis over defensie of de veiligheidsproblematiek in het algemeen?

Toen de nationale veiligheidsraad werd gecreëerd werd duidelijk dat de CHOD als op één na hoogste opperbevelhebber van Defensie daar geen zitje in heeft. Dat is tekenend. In een ideale wereld heb je een krijgsmacht om ze hopelijk nooit nodig te hebben. Want je hoopt als maatschappij op vredestijd en de krijgsmacht is eigenlijk bedoeld om in geval van oorlogstijd geactiveerd te worden, de zogenaamde mobilisatie. Nu zitten we met onze defensie voortdurend met volle gas te rijden. Er is quasi geen extra mobilisatiecapaciteit beschikbaar en we zijn nog steeds in vredestijd. Intussen zijn we nog steeds bezig met onze krijgsmacht kleiner te maken. Terwijl de internationale gemeenschap eerder van mening is dat het wel eens écht ruw zou kunnen worden in de toekomst. Heel veel landen, ook in Europa trouwens, zijn hun krijgsmacht weer aan het uitbreiden. Wij blijven in eigen land dus achter met een krijgsmacht die volledig is geënt op een logica van vredestijd.

Eigenlijk is er niemand bezig met de vraag “Wat als we in oorlog terechtkomen?” Ik heb die conversatie gehad met een aantal generaals maar ook met een aantal politici en die bekijken mij vaak met een blik van ‘Alexander, kom jij echt van Mars?’ Maar scenario’s over grootschalig conflict zijn vandaag toch ontegensprekelijk veel dichterbij gekomen als vijf of tien jaar geleden. Maar wij kunnen vandaag op korte termijn niet meer output mobiliseren als we vandaag al operationeel inzetten – zijnde OVG, F16’s en hier en daar af en toe eens een schip uitsturen of wat manschappen – en dit outputvolume daalt steeds verder.

Laten we het even hebben over de strijd tegen terrorisme in het buitenland.

Ook daar is een debat mogelijk over hoe Defensie daar ingezet wordt. Met name eerder terughoudend in vergelijking met sommige andere landen. Er zijn bondgenoten die hun special forces en inlichtingencapaciteit nu actief gebruiken om hun foreign fighters in het buitenland op te sporen en uit te schakelen.

De “Jihadi Hunting Teams”

Ik denk dat dit wel een debat waard is waarom wij dit niet doen. Want nu zitten we in een situatie waar we af en toe Belgische terroristische kopstukken zien opduiken op de inlichtingenradar en we doen daar niets mee. Ik ben redelijk sceptisch hoe de campagne in Syrië en Irak momenteel wordt aangepakt. Onze F-16s schieten aan de lopende band bommen met een kostprijs van meer als 30.000 dollar af op jongemannen met een Kalasjnikov. De defensie economie werkt zo hard in ons nadeel dat deze opdracht op termijn niet vol te houden is. Ondanks mijn scepsis over deze opdracht, stel ik me wel de vraag: als we daar dan toch zijn, waarom geen voorrang geven aan Belgische high-value doelwitten?

Gelooft u in de theorie dat Rusland mogelijk de vluchtelingenstromen bewust veroorzaakt om de EU te destabiliseren?

Generaal Breedlove heeft dit on the record gesuggereerd toen hij SACEUR was. Ik denk dat we daar veel waarde aan mogen hechten: het is immers keigoed aan het lukken.

Wat vond u van de Europese reactie op het incident betreffende MH17?

Ik vond die reactie redelijk flauw: uiteindelijk vonden er bij dit incident meer als tweehonderd Europese burgers een gewelddadige dood. Maar wat ik vooral problematisch vond was onze afhankelijkheid van derden in het informatiedomein. Geen enkel Europees land heeft eigenlijk de inlichtingencapaciteiten om echt goed zicht te hebben over wat er daar in Oekraïne – op zo een korte afstand van de Europese buitengrens – eigenlijk gaande is. Dus we zijn in onze besluitvorming daarover volledig afhankelijk van informatie aangeleverd door derden. Dat vind ik zorgwekkend. Ik denk dat de reactie ook slap was precies omdat er twijfel bestond over de betrouwbaarheid van informatie wat er zich daar nu afspeelt.

In grote delen van onze samenleving is men onze eigen beleidsretoriek van de voorbije decennia als een soort dogma gaan beschouwen, waardoor de overtuiging bestaat dat grote problemen van oorlog en vrede en van internationale politiek gewoon tot de geschiedenis behoren. De idee dat er een ander land echt ‘hardball’ met onze samenleving zou beginnen spelen is voor die mensen een bijna buitenaards concept geworden. Ik dat MH17 wel in Nederland op dat vlak een effect heeft gehad – er zijn daar veel mensen plots wakker geworden – maar het verschuift allemaal traag.

Naast MH17 is er ook die diplomatieke rel tussen België en Rusland die we hebben gehad over beschuldigingen van vermeende aanvallen in Syrië met collateral damage. Dat is een ander mooi voorbeeld van hoe Rusland informatie hanteert als een domein van oorlogsvoering. Als je dan de woordvoerder van het ministerie van Defensie on the record hoort zeggen dat er twee mogelijkheden bestaan, namelijk ofwel dat de Minister van Defensie tegen het parlement liegt ofwel dat de Belgische generaals tegen hun eigen regering liegen… Aldus wordt door Rusland systematisch het wantrouwen van Europese burgers tegen hun eigen overheid gevoed en geëxploiteerd. Je krijgt als brave burger de indruk na alsof we in een soort van ‘House of Cards’ leven.

Hoe ziet u die situatie verder evolueren?

Al de NAVO bataljons die ontplooid zijn in verschillende Baltische staten, zijn per land kleiner dan de volledige ontplooïng OVG. Het is met andere woorden slechts een struikeldraad die niet anders als defensief kan worden beschouwd. Daartegenover staat de Russische campagne van desinformatie en intimidatie, door wantrouwen in politiek te zaaien, door onze instellingen te ondermijnen, door het vertrouwen in onze instellingen te ondermijnen, door rondom Europa voldoende geopolitiek tumult gaande te houden. Want als die migratiedruk blijft bestaan dan gaat Europa verder achteruit. Heel het migratiedebat is voor mij geen rechtstreeks veiligheidsthema, maar het is wel iets wat dat de cohesie van onze eigen samenleving in vraagt stelt. De migratieproblematiek wordt daarom één van de belangrijkste in de komende 50 jaar.

Wat is momenteel de grootste dreiging volgens u?

Voor de NAVO is dat nu Rusland, en wel omdat Rusland de hele politieke architectuur van Europa zoals die na de Koude Oorlog werd opgebouwd in vraag stelt. Op termijn kan dat zeker veranderen maar de evolutie die de NAVO heeft doorlopen sinds 2014 is aanzienlijk. Er wordt nu redelijk in detail nagedacht over een grootschalig conflict met Rusland zou betekenen. Dat is het onderwerp van veel ‘wargames’. Rusland zet momenteel alles op alles om de integriteit van het Westen als een politieke gemeenschap te doen crashen. Dat is ook logisch: Rusland weet ook wel dat zolang de NAVO verenigd blijft en alle bondgenoten effectief komen opdagen, het militair gesproken een redelijk uitgemaakte zaak is dat de NAVO een eventueel conflict wint. Dus daarom moet de trans-Atlantische cohesie stapje voor stapje ondermijnd en uitgehold worden.

Ik kan mij wel voorstellen dat er op middellange termijn een andere relatie met Rusland gevonden kan worden. Zonder dat daar een derde wereldoorlog voor hoeft uit te breken. Een militaire confrontatie is zeker niet onvermijdelijk. Gelukkig maar. Want oorlog met Rusland is ‘nasty’, hé, ook zonder de mogelijke inzet van kernwapens. In die ‘wargames’ ziet het er niet goed voor Oost-Europa, daar zit je met de Kaliningrad problematiek. Een Russische enclave aan de Oostzee, tussen Polen en Litouwen. Deze enclave zorgt er ook voor dat Estland, Letland en Litouwen bijna ingesloten zijn tussen Russisch of Russisch gezind (Wit-Rusland) grondgebied. Daarnaast is Kaliningrad één gigantische versterkte Russische missile base. Als je dan campagne moet beginnen voeren om de Baltische staten te verdedigen… die zijn eigenlijk al omsingeld door Rusland.

Wat moeten we doen aan de migratieproblematiek?

Als burger, want dit is niet mijn expertisedomein, geloof ik dat we baat hebben bij een restrictiever migratiebeleid als wat we de voorbije jaren hebben gekend, eenvoudigweg omdat onze eigen maatschappelijke cohesie door de migratiestroom onder zo’n grote druk komt te staan. Het scenario waarin wij in België het danig met elkaar oneens zijn – over migratie maar ook over andere thema’s – is ook een geopolitieke bedreiging. Want andere spelers kunnen uit die Belgische verdeeldheid winst proberen slaan. Het is ons historisch gesproken niet vreemd dat andere landen het Belgische territorium als een wingewest beschouwen. Tijdens de twee wereldoorlogen en in de aanloop er naartoe zijn de Belgische tegenstellingen, die er altijd geweest zijn en er altijd wel zullen blijven, ook geïnstrumentaliseerd. Als de internationale omgeving echt stormachtig wordt, dan kijkt iedereen naar elkaars sterktes en zwaktes. België heeft als zwakte dat het nogal gemakkelijk is om verdeeldheid te zaaien en die vervolgens te exploiteren.

Hoe gaat Defensie en de extra investeringen gefinancierd worden? Uit voorgaande gesprekken bleek duidelijk dat de regering de extra uitgaven nog niet uitgewerkt heeft.

Dat is eigenlijk het debat dat kritiek is voor Defensie en dat nog niet openlijk wordt gevoerd. De herfinanciering van Defensie heeft in de budgettaire taart onvermijdelijk een impact op iets anders. Uiteindelijk moet je ofwel de belastingen verhogen, ofwel gaan sleutelen aan de financiering tussen de verschillende overheden in dit land (en dus minder geld naar de gewesten doorstorten), ofwel raken aan de financiering van de sociale zekerheid. Tegen elk van deze opties bestaat er een grote politieke tegenstand. Maar in overheidstermen is 9 miljard nochtans peanuts. We zijn het 26^ste land ter wereld qua BNP, het 17^de land qua welvaart, maar op Defensiegebied bengelen we onderaan in de lijsten. Mijn analyse is dat het met onze nationale veiligheid stijl bergaf aan het gaan is. De politieke wereld is zich hier slechts traag bewust over aan het worden. Het tij zal uiteindelijk wel keren, maar de vraag is hoeveel schade we de komende jaren eerst gaan oplopen? En voor alle duidelijkheid: ik wil het in deze gerust bij het verkeerde eind hebben. Maar objectief gesproken staan alle lichten op rood.