De geschiedenis heeft haar rechten: hier zijn 11 aannames over Kerstmis die historisch niet blijken te kloppen.

1. Jezus werd geboren in maart (wellicht)

In tegenstelling tot wat veel mensen geloven staat nergens in de bijbel wanneer Jezus echt werd geboren. De kans dat het op 25 december was, of zelfs in de nacht van 24 op 25 december, is in ieder geval minimaal.

Er zijn een aantal theorieën, maar, geen is echt sluitend. Eentje die behoorlijk wat wetenschappelijk aanhang heeft, is dat het wellicht in de zomer was. De fameuze ster van Bethlehem zou een astronomisch evenement geweest zijn volgens die stelling, waarbij Venus en Jupiter samenkomen, wat hier op aarde het licht aan de hemel zou verklaren waarvan sprake is. Da’s een erg zelfzaam fenomeen, en het gebeurde op 17 juni in twee jaar voor het jaar nul (daarover dadelijk meer).

Een andere theorie gaat voor oktober. In het jaar 7 BC was er toen een andere “conjunctie” van Saturnus en Jupiter. In de tweede eeuw van onze tijdrekening werd voor het eerst door christenen een berekening gemaakt van wanneer Christus zou geboren zijn, en de conclusie was toen maart. Al bij al lijkt dat de meest logische datum: als we even de sterren en zo terzijde schuiven is er immers iets dat daarop wijst, namelijk het gedrag van de herders. Zoals beschreven in het kerstverhaal in de bijbel, zouden herders nooit “bij nacht in het veld hebben gelegen” in de winter met hun kuddes. Dat doen ze daar vanaf maart.

Er zijn volgens wetenschappers nog wel een aantal (toegegeven, kleine) dingen die wijzen dat het kerstverhaal uit de bijbel eerder in de lente gebeurde.

2. Hoe lang geleden?

Eigenlijk weten we niet eens in welk jaar Jezus werd geboren. Ook daar zijn er een aantal theorieën. Wellicht zitten we er zeker 4 à 6 jaar naast. Tenminste als het klopt dat Jezus werd geboren voor Herodes stierf.

Volgens het Evangelie, volgens Matteüs werd Jezus geboren tijdens “de laatste jaren van Herodes’ leven”. Mattheüs vermeldt dat “wijzen uit het oosten” een ster volgden die volgens hen aangaf dat de nieuwe koning der Joden geboren was. Bij Herodes vernamen ze dat de messias volgens de profetie in Bethlehem geboren zou worden. Herodes, die voortdurend beducht was voor mogelijke bedreigingen van zijn heerschappij, wilde natuurlijk direct weten wie deze rivaal was om hem uit de weg te kunnen ruimen maar dat zei hij niet tegen zijn bezoekers. Hij vertelde hen dat hij ook eer wilde bewijzen aan de pasgeborene en rekende erop dat de wijzen na hun bezoek aan Bethlehem bij hem verslag zouden uitbrengen, maar toen ze niet terugkwamen, liet hij voor alle zekerheid alle jongetjes van twee jaar oud en jonger uit deze plaats vermoorden, de zogenaamde kindermoord van Bethlehem. Jozef en Maria waren echter, na in een droom gewaarschuwd te zijn door een engel, met Jezus gevlucht naar Egypte. Pas na de dood van Herodes de Grote keerden zij uit Egypte terug.

Op grond van dat alles kan je de geboorte van Jezus in 6 à 4 BC situeren. Sommige christenen daarentegen plaatsen de dood van Herodes in 1 na Christus. Ze baseren zich op het feit dat “Josephus een volle maansverduistering tijdens Herodes’ regering dateert die in 1 voor Christus plaatsvond”. Dat is echter geschiedenisherschrijving om het plaatje te doen kloppen en de christelijke jaartelling “correct” te maken.

Het wordt wel ingewikkelder, omdat er steeds meer onenigheid bestaat bij geschiedkundigen over de datum van de dood van Herodes. Trouwens: het verhaal van de infanticide is volgens de meeste wetenschappers een broodje aap. Misschien komt het antwoord uit China. Chinese astronomen spotten in 5 BC een “traag bewegende komeet” die dus ook wel eens de fameuze Ster van Bethlehem zou kunnen geweest zijn.

3. Hoeveel koningen?

Of Drie Wijzen uit het Oosten. Ook hier: nergens in de bijbel staat dat het er drie waren. Er is sprake van “wijze mannen” tout court. Het kunnen er 200 geweest zijn. De verwarring komt wellicht van de drie soorten geschenken die Mattheus in zijn evangelie beschrijft: goud, wierook en mirre.

Die wijze mannen waar sprake van is in het nieuwe testament, we hebben wel een goed idee van wie dat waren: het waren Zoroastriërs. Het zoroastrisme of mazdeïsme is een religie die oorspronkelijk afkomstig is uit Perzië. Tegenwoordig vormen zoroastriërs een kleine minderheid in Iran (Perzië) en ook in Azerbeidzjan, India, Koerden in Irak en Turkije. Volgens schattingen zijn er nu nog wereldwijd 2,6 miljoen zoroastriërs.

De stichter van het zoroastrisme is de mythische profeet Zarathustra of Zoroaster, die ergens rond de 10e eeuw voor Christus moet hebben geleefd in het oosten van het tegenwoordige Iran of Afghanistan. Zijn leer is samengevat in het heilige boek van het zoroastrisme, de Avesta.

En de leer van de Zoroastriërs is misschien ook een verklaring voor waarom we het hebben over drie wijzen. Volgens die leer is de mens gevangen tussen twee tegengestelde machten: Ahoera Mazda (Verlichtende Wijsheid) en Ahriman (Destructieve Geest), en dient in de eeuwige strijd tussen beide de kant van het goede te kiezen. Deze ethische keuze wordt samengevat in drie pijlers: goede gedachten, goede woorden en goede daden.

4. Kerstmis is een door christenen geadapteerde heidense feestdag. Wel …

Niet echt. De populairste versie daarvan is dat het een christelijk adaptatie is van de de Romeinse Saturnalia, een “festival” dat ter ere van de god Saturnus werd gehouden tussen 17 en 23 december.

Er zijn een aantal dingen aan die Saturnalia die mooi passen in wat we zien als kersttradities. Het was een feestdag waar iedereen kon aan deelnemen. De scholen gaven deze dag vrijaf. Het was ook streng verboden om op de feestdag van Saturnus een oorlog te beginnen. Rechtbanken waren gesloten en veroordelingen werden uitgesteld.

Vrienden en familie gaven ook geschenken aan elkaar. Traditioneel werden er kaarsen en aarden maskers of poppen gegeven. Dat gaat dan weer terug op een verhaal over Hercules en de bevolking die oorspronkelijk aan de voet van de Capitolinus woonden. Een orakel had hen namelijk voorspeld dat men jaarlijks een aantal mensenhoofden en mannen ter ere van Saturnus moest offeren. Toen Hercules ter ore kwam welke wreedheden daar werden begaan, greep hij in. Hij stelde voor om de mensenhoofden te vervangen door aarden poppen en de mensenoffers door kaarsen. Vandaar kwam dus de traditie om deze geschenken cadeau te doen aan de gastheer als men uitgenodigd werd voor het diner. Of men gaf het aan mensen die het verdienden.

Een van de meest opvallende gewoonten van de Saturnaliën was dat de rollen slaaf – heer omgekeerd werden. Tijdens de maaltijd bijvoorbeeld werden de slaven bediend door hun heren. Ook tijdens het dobbelspel, dat normaal verboden was, maar voor de gelegenheid wel toegelaten werd, streden heer en slaaf op gelijke voet. Dit gebaar moest terug doen denken aan de “Gouden Jaren” onder Saturnus waarin er geen onderscheid gemaakt werd tussen de mensen. Het was een kans voor de heren om zo hun slaven te bedanken voor het geleverde werk.

Andere dingen zijn niet zo christelijk wellicht. De Saturnalia waren bijvoorbeeld hoogtijd voor het houden van seksorgieën bij de Romeinen. Iedereen met iedereen paste wellicht in het idee van de “Gouden Jaren”-mentaliteit.

Probleem: er is nergens iets dat wetenschappelijk bewijst dat de christenen de Saturnalia aangrepen om er Kerstmis van te maken. Dat is er ook niet voor een andere Romeinse feestdag (ze hadden er trouwens bijna 200 er jaar): Sol Invictus, dat op 25 december werd gevierd.

Ook voor andere “heidense” tradities en feesten die directe aanleiding zouden zijn geweest voor Kerstmis op 25 december is geen enkel wetenschappelijk bewijs. Het enige dat we wel met zekerheid weten is dit: de periode is de perfecte voor een landbouwgedreven samenleving om even de riem eraf te gooien. Midwinter betekent dat de oogst binnen is en er niet meteen iets te doen is voor de volgende.

Er is nog iets: de datum is ook opvallend omdat hij samenvalt met de donkerste dagen van het jaar. We weten nu dat de kortste dagen mensen sneller depressief maken, dat is wetenschappelijk onderzocht. Wellicht was dat vroeger ook al zo, en werd Kerstmis op 25 december ingepland opdat iedereen iets had om naar uit te kijken en eens goed de blues kon wegfeesten. Het is een theorie.

5. Het duurde vier eeuwen voor Kerstmis werd gevierd en de kerk had een reden. En ’t was geen religieuze …

De eerste keer dat Kerstmis gevierd werd op 25 december, voor zover we weten, was in het jaar 336. In 378, vlak na de dood van de Romeinse keizer Flavius Julius Valens, werd het officieel ingeschreven als feestdag door het Oost-Romeinse Rijk.

Er is niks uit geschriften voor die tijd dat erop wijst dat christenen de noodzaak voelden om de geboorte van Jezus te vieren. Een beetje logisch eigenlijk, want nergens in de bijbel stond wanneer ze dat moesten doen. De kerk en de pausen waren niet happig om mee te doen, zoals aangestipt: de officiële designatie van 25 december was een politieke beslissing. Plus, de kerk was toen ook al erg conservatief en dat kerstfeest werd wellicht als gevaarlijke nieuwlichterij gezien.

Wat veranderde? Wel, in de vijfde eeuw begon zich onder christenen een nieuwe theorie te verspreiden, namelijk dat Jezus nooit als mens had bestaan, maar eerder als een soort spirituele entiteit. De machthebbers in de kerk vonden het maar niks, dit was een soort protestantisme avant la lettre, een denkwijze die impliceerde dat de hele kerkelijke hiërarchie niet deugde.

De kerk deed dus aan marketing. De uitdaging: hoe laat je zien dat Jezus een echte mens was, zoals wij allemaal, en geen soort hologram? Wel, door dat wat hem menselijk en populair maakt, het feit dat hij geboren werd in een stalletje zoals de grootste sukkelaars, officieel te gaan vieren.

6. Kerstmis politiek niet correct? Wel, da’s ook de eerste keer niet

Veel gedoe de jongste jaren over het feit dat Kerstmis niet politiek correct zou zijn, met uitgesproken voor- en tegenstanders. Wel, het is niet nieuw die discussie. In de 16de eeuw gebeurde dat ook al eens. Kerstmis werd zelfs 25 jaar lang verboden.

Toen was de aanleiding de reformatie en de verspreiding van het protestantisme. De protestanten, ten minste de verkondigers ervan en de leidende ideologen, beschouwden Kerstmis als één van de symbolen van alles wat mis was met de katholieke kerk. Bovendien waren dat niet de meest uitbundige mensen: in tegenstelling tot het “gewone volk” hadden ze een afkeer van wat ze een “excuus om te zuipen, te feesten en zich onfatsoenlijk te gedragen” vonden.

In Engeland, het land dat nu wellicht het zotst van al doet rond Kerstmis, werd het vieren van Kerstmis ten tijde van Oliver Cromwell zelfs ongeveer 25 jaar lang gewoon verboden. Ook de Puriteinse settlers in wat nu de VS is, probeerden in de eerste eeuwen nadat ze Amerika koloniseerden verschillende keren Kerstmis te verbieden. Want feesten was nu eenmaal niet christelijk.

7. De reden dat we toch nog Kerstmis vieren? It’s the economy, stupid!

Eigenlijk hing Kerstmis dus in die tijd aan een dun draadje. Er zijn twee redenen waarom we het nu toch nog vieren. Eén: mensen vieren graag feest. Twee: Kerstmis is goed voor business.

Het is immers opvallend dat de heropleving van het vieren van Kerstmis na die crackdown van de protestanten gepaard gaat met het introduceren van het concept kerstcadeau.

Dat had enerzijds te maken met een nieuwe rijkdom die de kolonies brachten en het onstaan van een nieuwe klasse burgers in Europa en Amerika: de middenstand. Vanaf de 17de eeuw werd het bon ton voor rijkere mensen om voor elkaar cadeaus te kopen in de kerstperiode. Voor handelaars was Kerstmis, en dan vooral qua drankgebruik, specerijen en andere etenswaar, een opportuniteit.

Anderzijds werd het ook gestuurd: het was koningin Victoria die het echt institutionaliseerde en populair maakte door heel openlijk cadeaus voor haar familie en vrienden te geven met kerst.

8. Coca-Cola vond de kerstman uit zoals we hem kennen. Nope.

Het is een misvatting deze. Coca-Cola begon inderdaad met de kerstman te gebruiken in advertenties in 1933. Maar, zoals hij nu wordt voorgesteld, werd hij al tussen 1870 en 1880 “ontworpen” door cartoonist Thomas Nast.

White Rock, een producent van mineraalwater uit San Francisco, gebruikte de kerstman zo al in 1915 voor advertentiecampagnes.

9. Jingle Bells is geen kerstliedje

Jingle Bells is geen kerstliedje. Het werd in 1857 geschreven door James Pierpont, een Amerikaan. Het is een liedje over Thanksgiving en het zijn overigens niet eens zo “clean lyrics” in z’n originele versie. De tweede strofe in het origineel gaat immers over wat we maar amoureus gekonkelfoes zullen noemen op de slee en hoe de bestuurder van de slee met zijn zatte patatten in een gracht rijdt.

10. Kussen onder de maretak: niks Asterix, niks vikingtraditie.

Het zoenen onder maretak zou stammen uit een vikingsaga, waar de god Baldr gedood werd door een pijl gemaakt van maretak en de godin Frigg, die verliefd op hem was, besloot dat nooit nog iemand gewond zou raken door die boom en dat maretak dus voortaan een symbool van liefde zou worden.

Helaas. Dat van het lief en de pijl klopt, de reactie van Frigg was echter iets minder door empathie ingegeven. Ze liet de moordenaar van haar Baldr eeuwigdurend martelen in het hiernamaals om haar geliefde te herdenken.

Het hele maretak-gedoe is uitgevonden door één of andere Engelse romanticus in 1719 blijkbaar die gewoon een excuus zocht wellicht om vrouwen te zoenen. En het sloeg aan.

11. De voetbalmatch die de geest van Kerstmis symboliseert, werd nooit gespeeld

In Komen-Waasten staat een monument om een hardnekkige kerstmythe te gedenken: een legendarische voetbalwedstrijd die tussen de Britten en de Duitsers zijn gespeeld, in de wijk Saint-Yvon, in de buurt van Ploegsteert, op kerstdag 2014. De Duitsers wonnen met 3-2.

Het klopt wél dat op 25 december 1914 op bepaalde punten aan het front in Frankrijk en Vlaanderen, Britse en Duitse soldaten uit hun loopgraven kwamen, elkaar de hand schudden en poseerden voor foto’s. Van alle dingen die die dag gebeurden, is de voetbalwedstrijd in de winterse modder van Vlaanderen gespeeld kan zijn, een van de meest herinnerde. Ze wordt hoog gehouden als een moment waarop sportiviteit en liefde voor voetbal de twee strijdende partijen verenigden voor een beetje plezier. En elk jaar duikt wel ergens de foto op van die match tegen het eindejaar, als symbool van hoe Kerstmis een moment van licht in de duisternis kan zijn.

Die bewuste foto, om te beginnen, is helemaal niet van die zeer omstreden wedstrijd, maar van eentje precies een jaar later, die zich 2.500 kilometer buiten Vlaanderen afspeelde op een stoffig veld buiten de stad Saloniki in Griekenland. De meeste historici zijn het er vandaag de dag overigens over eens dat de wedstrijd in Saint-Yvon nooit plaatsvond.

(kg)