Een oorlogsverklaring is de formele aanzegging van oorlog van een land tegen een ander land, en is daarmee het officiële begin van een oorlog. Toen Vladimir Poetin in de vroege uren van 24 februari 2022 aankondigde dat Rusland een “speciale militaire actie” begon in Oekraïne, was dat dus geen officiële oorlogsverklaring. Waarom? Plus waarom komen oorlogsverklaringen sowieso vandaag de dag nog nauwelijks voor?
Door de geschiedenis heen heeft de praktijk van het afleggen van verklaringen waarin vijandelijkheden worden aangekondigd, altijd het punt gemarkeerd waar conventionele politiek eindigt en dodelijke conflicten beginnen. In het oude Rome waren speciale priesters verantwoordelijk om aan de vijandelijke grens te gaan roepen (letterlijk) dat er een rechtvaardige oorlog op handen was.
In 1907 formaliseerde de Vredesconferentie van Den Haag een al lang bestaande praktijk door te specificeren dat “vijandigheden niet mogen beginnen” zonder voorafgaande waarschuwing en dat “neutrale mogendheden onverwijld moeten worden geïnformeerd”.
De oprichting van de Verenigde Naties in 1945 moest de oorlogsverklaring achterhaald maken en de oorlog zelf effectief verbieden door de VN-Veiligheidsraad op te richten om vragen over het gebruik van geweld tussen staten aan te pakken. Maar ze nam niet het recht van staten weg om zelfstandig actie te ondernemen onder beperkte voorwaarden van zelfverdediging, uiteengezet in Sec. 7, artikel 51 van het VN-Handvest.
De drie ingrediënten van een echte oorlogsverklaring
Hoewel ze nu buitengewoon zeldzaam zijn en weinig staten er sinds de Tweede Wereldoorlog een hebben afgegeven, verdwenen oorlogsverklaringen niet helemaal. Volgens het internationaal recht bevat een oorlogsverklaring traditioneel drie ingrediënten: een aankondiging van het voornemen tot gewelddadige actie, een verklaring waarom en een voorstel van wat dit zou kunnen voorkomen.
Als diplomatieke instrumenten zorgen oorlogsverklaringen voor een dunne draad van communicatie tussen vijanden, zelfs onder de slechtste omstandigheden. En ze zetten aan tot een laatste bezinning over de vraag of de casus belli gerechtvaardigd is.
Poetins Oekraïne-aankondiging kwam toen de VN-Veiligheidsraad een laatste noodvergadering hield om conflicten te voorkomen. De vertegenwoordiger van Oekraïne bracht het nieuws en noemde de inspanningen van de VN “te laat”. De Russische vertegenwoordiger weigerde de Russische minister van Buitenlandse Zaken wakker te maken om de gebeurtenissen te bevestigen. In Kiev werd de aankondiging van Poetin snel gevolgd door explosies.
De waarschuwing van Poetin omvatte zijn overtuiging dat de veiligheid en waarden van Rusland in de wereldorde van na de Koude Oorlog werden bedreigd. Poetin beweerde dat militaire actie nodig was om de afgescheiden regio’s Donetsk en Loehansk in het oosten van Oekraïne te beschermen tegen een door de nazi’s geleide “genocide”. Deze claims worden betwist door de westerse landen. Juridische experts beschouwen ze als een cynische schijnvertoning.
De voordelen van het niet officieel verklaren van oorlog
In de meeste democratische landen moet een oorlogsverklaring door de wetgever goedgekeurd worden. Sommige democratische landen voeren een beperkte vorm van oorlog zonder oorlogsverklaring door er een andere naam aan te geven, bijvoorbeeld “militaire actie” of “gewapend antwoord”. Belangrijke voorbeelden hiervan zijn de Verenigde Staten en de inmenging in Vietnam gedurende meer dan 10 jaar, en Frankrijk, dat meermaals ingreep en “de orde handhaafde” in sommige van zijn voormalige kolonies.
Door niet officieel de oorlog te verklaren kan de uitvoerende macht soms grondwettelijke beperkingen omzeilen, en gebondenheid aan krijgswetten omzeilen. Door het woord “oorlog” niet te gebruiken, vermijdt men ook het publiek af te schrikken. Met name heeft Poetin nooit formeel de oorlog verklaard aan Oekraïne en noemt de invasie een “speciale militaire operatie”. Los van de hierboven genoemde redenen, speelde wellicht ook dat volgens het internationaal recht een oorlogsverklaring een communiqué is tussen soevereine staten, een status die hij Oekraïne graag wil ontkennen. Maar hij deed zijn aankondiging van een “speciale militaire operatie” wel in een openbare vorm en door artikel 51 van het VN-Handvest en het recht op zelfbeschikking krachtens artikel 1 te citeren, deed hij een beroep op het internationaal recht om de acties van Rusland te rechtvaardigen.
Waarom oorlogsverklaringen toch nog nuttig kunnen zijn
In de huidige internationale orde is het niet langer nodig om oorlog te verklaren om een oorlog te laten bestaan. Met of zonder de VN, heeft militaire actie over de landsgrenzen gevolgen voor staten en individuen tot ver daarbuiten, waardoor oorlog een zaak van iedereen wordt. Het Verdrag van Genève van 1949 dat de noodzakelijke beginselen voorschrijft waaraan partijen zich moeten houden bij een niet-internationaal gewapend conflict was bedoeld om zelfs zonder officiële oorlogsverklaringen van toepassing te zijn.
Alleen het afkondigen van een oorlogsverklaring is niet voldoende om oorlog te rechtvaardigen, en sommige vormen van oorlogvoering, zoals kernwapens of aanvallen op burgers, zijn niet te rechtvaardigen. Verstandig gebruikt, weerspiegelen oorlogsverklaringen desalniettemin een poging om de waarschijnlijkheid, duur en intensiteit van geweld te verminderen. Zelfs als de gegeven redenen versleten en niet overtuigend zijn, waarschuwt de aankondiging iedereen die het hoort voor dreigend nieuw gevaar.
(ns)