Ongeveer 28 jaar na de kernramp in Tsjernobyl stijgt een indrukwekkend staaltje techniek boven de getroffen centrale uit. Als alles goed gaat, zal een reusachtige koepel tegen 2017 over de kernreactor worden geschoven. Maar daarna begint een nieuwe uitdaging, waardoor het al gauw nog honderd jaar kan duren voor het echt veilig is in de omgeving van de ontplofte reactor.

De dreiging van een nieuwe ramp is in Tsjernobyl anno 2014 nog steeds niet afgewend. De bedekking van de reactor voldoet niet om de omgeving over een langere periode te beschermen en een reusachtige koepel zal radioactieve stoffen moeten tegenhouden, indien de huidige constructie zou instorten. De New York Times publiceerde deze week een lange reportage over het bouwwerk dat de mens tot het uiterste van zijn kennis drijft. Over drie jaar zal de 32.000 ton wegende koepel over de reactor worden geschoven. Nadien zal de laatste en grootste fase van de schoonmaak na de kernramp beginnen en zullen teams de radioactieve brokstukken kunnen verwijderen om ze veilig op te slaan. Veel zal echter afhangen van hoe het conflict in Oekraïne zal uitdraaien.

Het knappe staaltje ingenieurswerk vormt een groot contrast met de oude kerncentrale van Tsjernobyl. De koepel zal zo ook een soort herdenkingsteken worden dat ons aan de gevaren van kernenergie doet denken en ons doet beseffen welke drastische maatregelen er nodig zijn om ongevallen op te vangen. Het hele project zal meer dan een miljard euro kosten, grotendeels betaald door de Verenigde Staten en een dertigtal andere landen. Ingenieurs hebben uitgerekend dat de koepel ongeveer 100 jaar zal moeten blijven staan, want die tijd zal zeker nog nodig zijn om de omgeving van de reactor weer veilig te maken. Maar de hele structuur is in principe sterk genoeg om zo’n 300 jaar mee te gaan.

Spooksteden

De ramp van 26 april 1986 is in sommige opzichten niet eens te vergelijken met wat er enkele jaren geleden in het Japanse Fukushima gebeurde. De slecht gebouwde centrale uit het tijdperk van de Sovjet-Unie veranderde in een soort vuile bom die na een explosie radioactief materiaal in de lucht spuwde. En waar in Fukushima na de kernsmelting de basis van de reactor beschermd bleef, was dat in Tsjernobyl niet het geval. Verschillende arbeiders van de centrale kwamen door de explosie meteen om het leven, en waarschijnlijk waren zij nog de gelukkigste van de slachtoffers. Veel andere medewerkers stierven in de weken na het ongeval een pijnlijke dood aan de gevolgen van de straling. En natuurlijk doken er in de jaren nadien veel gevallen van kanker op, hoewel niemand precies kan zeggen hoeveel patiënten echt ziek waren door de kernramp.

Soldaten moesten het vuur in de reactor bestrijden en de steden in de omgeving werden geëvacueerd. Arbeiders moesten het puin helpen opruimen en de huidige ‘sarcofaag’ bouwen die de reactor van de buitenwereld scheidt. Wanneer ze te lang aan straling waren blootgesteld, werden ze vervangen. In totaal hebben meer dan een half miljoen mensen geholpen bij de opruiming. Drie decennia later lijkt het alsof de tijd in Tsjernobyl is blijven stilstaan. Een ruime zone rond de reactor kan je alleen betreden via speciale checkpoints. Vandaag is de straling door de natuurlijke afbraak wel al iets verminderd, maar bewoners kunnen niet terugkeren. Dorpen zijn met de grond gelijk gemaakt, bossen groeien op plaatsen waar ooit huizen stonden. Pripyat, waar de meeste arbeiders van de kerncentrale woonden, is een spookstad geworden waar nauwelijks iets is veranderd sinds de gebouwen zijn achtergelaten. Een boom groeit er momenteel in het midden van een fitnessruimte.

Rond de centrale is een kleine groep arbeiders gebleven om de situatie te controleren. De sarcofaag rond de reactor was net als de centrale niet de sterkste constructie en lekt al sinds de eerste dag dat ze gebouwd is. Ze moeten daarom besmet regenwater wegpompen, zodat het niet in contact met de omgeving kan komen.

De Tsjernobyl-vogels

En toch is de natuur zich aan het herstellen. Deze week stelde de British Ecological Society dat de vogels rond Tsjernobyl zich gewoon hebben aangepast aan de situatie. Volgens een Spaans onderzoek doen ze zelfs hun voordeel met de straling en zijn ze gezonder dan andere vogels. Eerder hadden experimenten al aangetoond dat de blootstelling aan een lage dosis radioactieve straling bij organismen de weerstand tegen een hoge dosis kan verhogen.

Om dat in het wild te onderzoeken vingen wetenschappers 152 vogels van 16 soorten op strategische plaatsen rond de centrale. Op basis van metingen konden ze vaststellen of de vogels in een gebied met een hoge of lage straling leefden. Hun conclusie: de vogels die aan de hoogste stralingsniveau’s waren blootgesteld, bleken in betere gezondheid te zijn. Ze beschikten over meer beschermende stoffen in hun lichaam én hun DNA was minder beschadigd.

Koepel is pas het begin

De koepel bouwen is geen eenvoudige opdracht. Nochtans is het niet moeilijk om een metalen constructie te maken die eeuwenlang moet standhouden. “Alles is een uitdaging”, zegt Nicolas Caille, de projectleider van het Franse consortium Novarka. De voornaamste taak zit hem in het onderhoud, om roest te voorkomen. “De Eiffeltoren heeft bijvoorbeeld iedere 15 jaar een laag verf nodig.” Maar eens de koepel over de reactor geschoven is, zal het te gevaarlijk zijn voor arbeiders om regelmatig een verflaag aan te brengen. Daarom gebruiken ze zowel langs de binnen- als de buitenkant een staalsoort die roestvrij moet zijn. De spanten van de koepel zijn echter uit gewoon metaal gemaakt, net zoals de 580.000 bouten die de platen aan elkaar vastmaken. Ontvochtigers zullen daarom de lucht behandelen die rond de materialen circuleert. “Dankzij die droge lucht zal er geen roest kunnen optreden.”

De koepel is één van de zwaarste constructies die ooit zijn opgetild. De eerste helft alleen al is groter dan een voetbalveld. Nu zal er nog zo’n tweede helft gebouwd worden, die dan aan de eerste zal worden verbonden voor alles over de reactor zal schuiven. Daarvoor is het eerste deel al opzij gezet, zodat de arbeiders op dezelfde site kunnen werken. Mensen kunnen tegenwoordig in Tsjernobyl rondlopen, zolang het stralingsniveau gecontroleerd wordt. Wonen zal er in de nabije toekomst nog niet in zitten. “Je kan best zover mogelijk van de sarcofaag wegblijven”, zegt Caille. Hoe verder je van de reactor wegloopt, des te sneller je de straling ziet dalen. Voor de veiligheid van de ploegen werd het bovenste deel van de grond gereinigd en zijn er platen geïnstalleerd die de arbeiders het dichtst bij de sarcofaag moeten beschermen. De arbeid is er voor de rest heel normaal, hoewel de terugkeer voor iedereen na ruim twee decennia altijd wel emotioneel verloopt.

De volgende stap wordt de verdere opkuis van de site. De onstabiele constructies en de resterende brandstoffen zullen worden verwijderd. Op die manier moet worden vermeden dat het grondwater besmet raakt en de watervoorraad van drie miljoen Oekraïners wordt aangetast. Maar eerst moet daar geld voor worden gevonden en dat is door de onrust in de regio op dit moment erg onzeker. Maar zelfs met geld staat Tsjernobyl nog voor verschillende technische hindernissen. Al is er gelukkig wel het besef dat niemand dit project op de lange baan mag schuiven.