De militaire agressie van Vladimir Poetin tegen Oekraïne stuit op meer tegenstand van Oekraïners dan hij had verwacht. Maar de oppositie waarmee Poetin in Rusland in eigen land wordt geconfronteerd, geeft hem waarschijnlijk ook reden tot ongerustheid. Er zijn echter duidelijke redenen om sceptisch te zijn over beweringen dat Poetin binnenkort zal worden afgezet in een paleiscoup – of dat de bestaande elite kan worden verwijderd door massale protesten.

Er zijn drie brede categorieën Russen die hun verzet tegen de oorlog hebben geuit, zij het op verschillende manieren. Om te beginnen is er de Rus-in-de-straat. Anti-oorlog straatprotesten bijgewoond door gewone burgers hebben het land overspoeld. Volgens OVD-Info, een Russische mensenrechtenorganisatie, werden in de eerste week van Ruslands grootschalige militaire invasie van Oekraïne door de politie minstens 7.669 mensen aangehouden tijdens anti-oorlogsprotesten in heel Rusland. Onder de arrestanten bevinden zich allerlei mensen, van schoolkinderen tot een bejaarde gepensioneerde in Sint-Petersburg.

Afgelopen weekend werd dat protest intenser. Meer dan 4.300 mensen zijn gearresteerd nadat demonstranten de straat op gingen in 21 Russische steden, waaronder Vladivostok en Irkoetsk. Activisten van de oppositie plaatsten ook video’s van protesten in andere steden. Gevangen oppositiefiguur Alexei Navalny heeft opgeroepen tot dagelijkse anti-oorlogsprotesten in en buiten Rusland, waarbij hij Poetin een “krankzinnige tsaar” noemde.

Wat met beroemdheden, intelligentsia en wetenschappers?

Delen van de intellectuele en culturele elite hebben ook hun verzet tegen oorlog geuit – van tv-beroemdheden tot sporters en wetenschappers. Naast individuele verklaringen, is er een stortvloed aan open brieven ondertekend, onder meer door 44 van de beste schakers van het land en door academici.

Er zijn echter al gevallen bekend van ondertekenaars die met negatieve gevolgen worden geconfronteerd, waaronder het verlies van hun baan. Naast de aanhoudingen bij protesten, dient dit als een duidelijke herinnering aan de moed van degenen die zich publiekelijk tegen de oorlog verzetten.

Het werkt ook omgekeerd, dat bleek afgelopen weekend nog op een wereldbekermeeting gymnastiek in Doha. De Russische turner Ivan Kuliak verscheen op het podium in een shirt met de letter “Z” prominent op zijn borst, naast Kovtun Illia uit Oekraïne, de gouden medaillewinnaar. De “Z”, een letter die niet voorkomt in het Cyrillische Russische alfabet, is te zien op Russische tanks en voertuigen in Oekraïne en symboliseert steun voor de invasie. Kuliak, voormalig allround- en vloerkampioen bij de junioren, had zaterdag de bronzen medaille gewonnen.

Wat met de economische en politieke elite?

Hoe zit het met belangrijke economische actoren? Met de enorme fortuinen die verloren zullen gaan vanwege de ongekende sancties van het Westen tegen Rusland, is het aannemelijk dat ze zich uitspreken. Sommigen hebben dat al gedaan. Enkele van de rijkste mensen van Rusland – bijvoorbeeld de oligarchen Mikhail Fridman en Oleg Deripaska – hebben opgeroepen tot vrede. Een van de grootste oliemaatschappijen van het land, Lukoil, heeft ook opgeroepen tot beëindiging van de oorlog in Oekraïne.

Maar oproepen voor vrede is niet hetzelfde als directe kritiek op Poetin, zoals Fridman heeft toegegeven.

Er is ook al enige publieke ontevredenheid getoond door minder belangrijke politieke functionarissen: bijvoorbeeld een Russische adviseur van de Wereldbank en een Russische afgevaardigde op een VN-klimaatconferentie. Maar hoe zit het met mensen hogerop in de politieke voedselketen? De Kremlinologie van vandaag begint te lijken op die van het Sovjettijdperk, toen de geheimzinnigheid en ondoorzichtigheid van de Russische politiek westerse analisten dwong om materiaal zoals foto’s van officiële gebeurtenissen nauwkeurig te onderzoeken om inzicht te krijgen in de dynamiek binnen de elite.

Op een vergelijkbare manier proberen mensen nu de lichaamstaal van hoge functionarissen tijdens ontmoetingen met Poetin te lezen op tekenen van onrust. Een opmerkelijk voorbeeld is een van Elvira Nabiullina, het hoofd van de Russische Centrale Bank, die er somber bijzit met gekruiste armen en haar ogen naar beneden gericht aan het andere uiteinde van een komische lange tafel met Poetin.

Tot nu zijn er geen tekenen van significante scheuren aan de top

Maar tot nu toe zijn er echter geen tekenen van significante scheuren aan de top. En dat is geen verrassing – Poetin heeft zich omringd met hyperloyalisten, waarvan de binnenste cirkel zijn indruk deelt dat het Westen Rusland en Poetins heerschappij wil ondermijnen. Zelfs als leden van de bredere politieke elite diep geschokt zijn door – of het niet eens zijn met – de aanval van Rusland op Oekraïne, zijn de kosten van het uiten van een afwijkende mening of het proberen het systeem te verlaten overweldigend hoog. Voorlopig althans.

De realiteit is dat het erg moeilijk is om de ware omvang van de oppositie tegen de oorlog – en tegen Poetin persoonlijk – bij de bevolking, de intelligentsia en de economische en politieke elites te meten, en ook om uit te zoeken hoe dit in de loop van de tijd zou kunnen veranderen.

“Het niveau van steun voor Poetin, voor zijn beslissingen en zijn acties is zeer, zeer hoog”

De perssecretaris van Poetin, Dmitry Peskov, heeft gezegd dat “het niveau van steun voor de president, voor zijn beslissingen en zijn acties zeer, zeer hoog is”. Volgens het Kremlin-vriendelijke VTsIOM-stembureau steunt 68% van de Russen de activiteiten van Rusland in Oekraïne, terwijl een ander op het Kremlin gericht agentschap, FOM, meldt dat 71% van de Russen vertrouwen heeft in Poetin na de start van de Russische militaire operatie. Voor de invasie was dat 60%.

Hoe kan dat? Russische staatsmedia blijft een heel andere realiteit weergeven dan de berichtgeving in de westerse media. In plaats van een grootschalige aanval, gaat het verhaal over een “speciale operatie” om etnische Russen in de zogenaamde “republieken” Donetsk en Loehansk te beschermen tegen “genocide” die wordt uitgevoerd door de Oekraïense “neo-nazi-regering”.

Woorden als “invasie” en “oorlog” zijn verboden in de Russische media. Onafhankelijke nieuwswebsites en sociale media zijn geblokkeerd of gesloten. En Russen worden geconfronteerd met het vooruitzicht van zware straffen voor het aanvechten van de lijn van de staat in het conflict.

Een somber vooruitzicht: meer en mee repressie

De mate van oppositie in de toekomst hangt af van een aantal factoren, waaronder het vermogen van het Russische leger om Oekraïense troepen te onderwerpen. De omvang van de economische tegenspoed in Rusland zal ook de publieke opinie beïnvloeden. Maar veel zal ook afhangen van het vermogen en de bereidheid van de Russische staat om afwijkende meningen thuis te onderdrukken en z’n eigen versie van het verhaal te blijven beheersen. De schuld van de economische problemen en de dood van Russische soldaten aan het front zullen door het Kremlin consequent bij het Westen worden gelegd. Poetin heeft zijn overleving hierop ingezet.

En we hebben gezien wat hij kan doen met kritische stemmen: de opsluiting van Navalny en de vergiftiging van Alexander Litvinenko in 2006 zijn slechts twee voorbeelden. Gezien de maatregelen die al zijn genomen om te reageren op de binnenlandse oppositie, is het waarschijnlijk dat we – in ieder geval op korte termijn – een verdubbeling van de repressie zullen zien, onder meer om elke waterval van afwijkende meningen te voorkomen die de fundamenten van het regime ondermijnen.

(kg)