Het Internationaal Olympisch Comité (IOC) was er rotsvast van overtuigd dat de Olympische Spelen zouden helpen de wereld weer bij elkaar te brengen – niet alleen na de verwoestende pandemie van de Spaanse griep waarbij minstens 50 miljoen mensen omkwamen, maar ook na het tumult van de Eerste Wereldoorlog.

Slechts zes maanden na de wapenstilstand die een einde maakte aan de Groote Oorlog – en midden in de pandemie – riep Pierre de Coubertin, de oprichter van de moderne Olympische Spelen en voorzitter van het IOC, een buitengewone IOC-sessie bijeen. Dat was om de Olympische Spelen van 1920 aan Antwerpen toe te kennen als erkenning voor wat hij “het lijden van België” noemde. Kranten over de hele wereld waren het daarmee eens. In wat toen de belangrijkste sportkrant van Frankrijk was, L’Auto, stelden journalisten dat “België de Spelen heeft verdiend”.

Vierde golf van de Spaanse Griep sloeg keihard toe

Ondanks het enthousiasme van het IOC waren er grote zorgen over de heropleving van de Spaanse griep, die eerst toesloeg in 1918. In het voorjaar van 1920 vond een vierde golf plaats die onder meer New York City, Zwitserland, Scandinavië en enkele Zuid-Amerikaanse landen keihard trof. Alleen al in New York vielen tussen december 1919 en april 1920 6.374 doden, bijna twee keer zoveel als bij de eerste golf. Andere Amerikaanse steden, waaronder Detroit, Milwaukee, Kansas City, Minneapolis en St. Louis, werden ook bijzonder hard getroffen, met een hoger sterftecijfer dan in 1918.

Peru maakte begin 1920 een late golf door, en Japan had een golf van eind 1919 tot 1920, met de laatste gevallen in maart. In Europa registreerden vijf landen (Spanje, Denemarken, Finland, Duitsland en Zwitserland) een late piek tussen januari en april 1920. De kranten berichtten nog steeds over geruchten over nieuwe uitbraken in Europa in de weken voor de spelen.

Hoewel een aantal Olympische atleten in de jaren voor de spelen stierven aan de griep, blijkt uit historische gegevens dat het virus geen directe invloed had op het evenement zelf. Toch was het plannen van een Olympische Spelen in de nasleep van zowel een oorlog als een pandemie verre van eenvoudig voor de Belgen.

“De stad Antwerpen zegt tegen haar tirannen van gisteren: Je dacht dat je mijn geest had gebroken. Je hebt gefaald.“

De Antwerpse Spelen volgden op de voet na de Intergeallieerde Spelen, die in 1919 in Parijs werden gehouden. Er kwam veel volk naar kijken, ondanks zorgen over de griep. Dat inspireerde de nog ambitieuzere Olympische Spelen. Britse Olympische functionarissen vertolkten in een brief aan de krant The Referee de zeitgeist: “Door haar aanspraak op deze Olympiade te vernieuwen, zegt de stad Antwerpen tegen haar tirannen van gisteren: ‘Je dacht dat je mijn geest had gebroken. Je hebt gefaald.’

Het Belgisch Olympisch Comité weigerde atleten uit landen van de Centrale Mogendheden uit te nodigen die in de oorlog vochten: Duitsland, Oostenrijk, Hongarije, Bulgarije en het Ottomaanse Rijk. De nieuw opgerichte Sovjet-Unie weigerde deel te nemen. Deze inmenging van de politiek op de Spelen bleek destijds een uitdaging voor het IOC. Tijdens de Eerste Wereldoorlog had Pierre de Coubertin de Olympische neutraliteit gevolgd. Hij werd in 1915 in de Italiaanse krant La Stampa geciteerd dat hij openstond voor Duitsland als gastheer van de spelen het volgende jaar. De Olympische Spelen van 1916 in Berlijn werden uiteindelijk geannuleerd vanwege de oorlog.

Het IOC deed er ook alles aan om de Olympische Spelen van 1920 te verkopen als een viering van de vrede. Antwerpen was bijvoorbeeld de eerste Olympische Spelen met de beroemde vijf in elkaar grijpende ringen die zijn ontworpen om “de unie van de vijf continenten en de ontmoeting van atleten van over de hele wereld” te symboliseren.

Maar niet iedereen steunde het idee dat de Spelen de vrede zou kunnen bevorderen in de nasleep van de oorlog. De Britse assistent-ondersecretaris voor Buitenlandse Zaken, Eyre Crowe, noemde de Olympische Spelen “een internationale farce” en sloot zich aan bij een koor van regeringsfunctionarissen die pleitten om geen financiering te geven aan een Brits Olympisch team.

Ook het Belgisch Olympisch Comité en de atleten zelf brachten de spelen expliciet in verband met de oorlog. Bij de openingsceremonie lieten de organisatoren duiven los, maar ze hielden ook een religieuze dienst ter nagedachtenis aan de gesneuvelde geallieerde atleten. Militaire functionarissen speelden ook een sleutelrol bij het organiseren: het Amerikaanse team kwam bijvoorbeeld pas in Europa aan dankzij een last-minute militair transport.

Weinig volk en een fenomenaal verlies van 600 miljoen frank

Net als de Tokyo Games stonden De Coubertin en het IOC onder grote druk om ondanks de uitdagende omstandigheden de Olympische Spelen van Antwerpen toch door te laten gaan. Na een pauze van acht jaar na de Olympische Spelen van 1912, realiseerde Pierre de Coubertin zich dat het houden van de Olympische Spelen in 1920 essentieel was om de positie als ’s werelds belangrijkste internationale sportcompetitie te behouden. Hij was zich ervan bewust dat er alternatieve spelen werden georganiseerd, waaronder de Damesolympiade van 1921 in Monte Carlo, die deels was gepland vanwege de onwil van de Olympische Spelen om een ​​volledig scala aan vrouwenevenementen toe te staan.

Op 14 augustus 1920 gingen de Antwerpse Spelen van start met meer dan 2.600 deelnemende atleten. Een aantal behaalde opmerkelijke successen, waaronder de Hawaïaans-Amerikaanse surfer, Duke Kahanamoku, die goud won en een wereldrecord vestigde op de 100 meter vrije slag. Maar over het algemeen was het sportieve niveau aanzienlijk gedaald. Dat kwam door de oorlog: veel steratleten sneuvelden of kwamen gewond terug en konden niet meedoen. Het Britse team verloor bijvoorbeeld verschillende baan- en veldsterren – Gerald Anderson, Kenneth Powell en Henry Ashington – allemaal van Oxbridge-sportclubs. Andere atleten waren overleden aan de griep, waaronder negenvoudig Olympisch medaillewinnaar Martin Sheridan.

Het aantal fans dat kwam kijken was ook lager dan de organisatoren hadden verwacht: veel Belgen konden de hoge kosten van tickets niet betalen. De lage lokale belangstelling zorgde voor een verlies van 600 miljoen frank voor België en binnen drie jaar was het Belgisch Olympisch Comité failliet. 600 miljoen frank is 15 miljoen euro, maar rekening houdend met de inflatie zou dat nu 200 miljoen euro zijn.

De haast om de spelen te organiseren, kon het financiële falen slechts gedeeltelijk verklaren. De Belgische regering zette 4 miljoen frank (100.000 euro toen, 1,4 miljoen euro nu) opzij om de Spelen te financieren, maar had al snel geen geld meer en werd gedwongen het bijeen te schrapen door middel van lokale fondsenwerving en door memorabilia te verkopen.

Slapen in “babybedjes zonder matrassen” in zalen met 15 andere atleten en dan was er het Stade Nautique d’Anvers

Amerikaanse, Britse en Franse Olympische comités hadden eveneens moeite om fondsen te werven om atleten naar Antwerpen te sturen. In de nasleep van de oorlog, te midden van een wereldwijde economische recessie, hadden maar weinig regeringen geld om aan sport te besteden. Het berooide België was nauwelijks klaar om atleten te verwelkomen, laat staan ​​grote aantallen fans. Walker Smith, een Amerikaanse atletieker, beschreef hoe de atleten moesten slapen op “babybedjes zonder matrassen” in slaapzalen met 10 tot 15 andere mannen.

Qua eten was het al even triest. Atleten kregen alleen een broodje, koffie en “een kleine sardine” als ontbijt. Ze werden gedwongen om hun eigen voedsel te kopen – België was toen nog steeds afhankelijk van hulp uit het buitenland vanwege voedseltekorten.

Ook de sportfaciliteiten lagen in puin. Het Olympisch Stadion was amper klaar toen de spelen begonnen – de atletiekbaan was niet af en veel van de wedstrijden vonden plaats in de modder. De Belgen hadden ook geen zwembad gebouwd, maar een houten frame in Wezenberg in de brede gracht van de Brialmontvesting gelegd. We noemden het desondanks het Stade Nautique d’Anvers.

Aileen Riggin, de gouden medaillewinnaar in de drie meter springplank voor vrouwen, herinnert zich in haar memoires hoe ze in een kanaal was gedoken: “We waren diepbedroefd toen we het zagen. […] Een 50-meterbad was niet te veel gevraagd, maar België deed natuurlijk zijn best. Dit was vlak na de oorlog.” Het water was zo koud dat veel zwemmers moesten worden gered van onderkoeling. Sommigen waren bewusteloos.

Ondanks deze ontberingen rapporteerden de Belgen een succesvolle Olympiade. Het IOC-rapport noemde de spelen een nobele poging, maar gaf toe dat “voor de Belgen het succes relatief was”. Volgens het IOC was een van de lessen die ze hadden geleerd “hoe duur het was om de spelen te organiseren en dat het onverstandig is om ze te ondernemen zonder het nodige kapitaal verzameld te hebben. In de haast om de Spelen van 1920 te organiseren, maakten het IOC, lokale organisatoren en andere nationale commissies vermijdbare en kostbare fouten”, lezen we.

Helaas, zoals de lange geschiedenis van gepolitiseerde en peperdure Olympische Spelen heeft aangetoond, waren sommige van deze fouten gedoemd om herhaald te worden.

Lees ook:

• De echte reden waarom de Olympische Spelen per se moeten doorgaan
• Geen toeschouwers toegelaten op Olympische Spelen in Tokio: Japanse droom eindigt in financiële nachtmerrie

(bzg)