What happened to Germany? In een tijdsbestek van een paar maanden is Duitsland van een lichtend voorbeeld van een land dat het publiek achter een Covid-19-strategie had verzameld, veranderd in een cautionary tale over wat er kan gebeuren als die strategie uit elkaar valt. Hoe?

Vorige zomer was het in de straten van Berlijn en andere Duitse steden druk. Volgens de mobiliteitsgegevens van Google schommelde het voetverkeer aan winkels rond die van het pre-pandemische niveau. Het aantal reserveringen om uit eten te gaan, nam zelfs toe in vergelijking met 2019 op basis van de restaurantgegevens van de online reserveringsapp OpenTable. In ziekenhuizen zagen artsen veel minder Covid-19-patiënten dan een paar maanden eerder. In een land met ongeveer 80 miljoen mensen waren er slechts een paar honderd nieuwe Covid-gevallen per dag – in de meeste andere lidstaten van de EU en in het Verenigd Koninkrijk lagen de cijfers dubbel zo hoog.

Vandaag zien we een ander Duitsland. De winkelstraten van de Duitse steden zijn leeg. Uit eten gaan in het hele land is met bijna 99 procent gedaald in vergelijking met vóór de pandemie. Volgens de mobiliteitsgegevens van Google zijn het aantal trips naar winkels en recreatiecentra nu met ongeveer 38 procent gedaald in vergelijking met pre-pandemische tijden. De dagelijks nieuwe Covid-19-gevallen liggen onder de piek van de tweede golf tijdens Kerstmis 2020, maar blijven hoog.

In een tijdsbestek van een paar maanden is Duitsland van een lichtend voorbeeld van een land dat het publiek achter een Covid-19-strategie had verzameld, veranderd in een cautionary tale over wat er kan gebeuren als die strategie uit elkaar valt.

Federalisme, Merkel en Coronamüde

Geen enkel land heeft een perfecte reactie gehad op Covid-19. Maar landen over de hele wereld hebben stappen ondernomen om de schade van de pandemie met succes te beperken. Duitsland was een voorbeeldland. Uniforme, duidelijke communicatie over de volksgezondheid heeft er levens gered – maar naarmate de pandemie bleef voortduren, bleken zelfs onze gedisciplineerde oosterburen niet opgewassen tegen de verschuivende nationale politiek, een gefragmenteerd regeringssysteem en een publiek dat zo moe was van de pandemie dat ze een woord bedachten voor de uitputting: Coronamüde.

Het federalistische systeem van Duitsland zorgde ervoor dat onenigheid tussen de leiders van het land een grote impact had op hoe de pandemie werd aangepakt, waardoor belangrijke beslissingen werden vertraagd. De politiek speelde ook een steeds grotere rol. In 2018, ruim voor de pandemie, kondigde bondskanselier Angela Merkel aan dat ze in 2021 met pensioen zou gaan en in het politieke gedrang om haar te vervangen probeerden prominente politici te scoren bij de kiezers, vaak met een minder voorzichtige benadering van Covid-19 dan die van Merkel.

Dit alles veranderde een landelijke respons op het coronavirus die werd gekenmerkt werd door eenheid in een aanpak die gefragmenteerd was en zowel het publiek als de leiders verdeelde. Duitsland tijdens de coronaviruspandemie is een mooi voorbeeld van hoe een land zich kan verenigen achter één volksgezondheidsboodschap en -missie. Maar het laat ook zien hoe kwetsbaar dat gegeven is – en hoe snel een aanvankelijk succes kan instorten als een kaartenhuisje als er iets misgaat.

“Es ist ernst“

Het was nochtans erg goed begonnen. Merkels eerste grote toespraak over Covid-19 zou in drie woorden kunnen worden samengevat: “Es ist ernst.” (Dit is serieus.) Met het parlementsgebouw van de Reichstag en Duitse en EU-vlaggen achter haar hield Merkel een speech in nuchtere bewoordingen. “Neem het serieus”, drong ze aan. “Sinds de Duitse eenwording – nee, sinds de Tweede Wereldoorlog – heeft geen enkele uitdaging voor onze natie ooit zo’n mate van gemeenschappelijke en verenigde actie geëist.”

Op dat moment kreeg ze van buitenlandse collega’s het verwijt paniek te zaaien. Maar Merkel wist wat ze deed. Zelf een wetenschapper, met een doctoraat in de kwantumchemie, legde ze de noodzaak van open communicatie over wetenschappelijke en volksgezondheidskwesties uit: “Dit maakt deel uit van een open democratie: dat we politieke beslissingen transparant maken en uitleggen, en onze acties zo goed mogelijk communiceren, zodat ze voor iedereen duidelijk en begrijpbaar zijn”.

Merkel gaf verschillende van dat soort tv-toespraken, waarbij ze altijd erg direct was en erg makkelijk begrijpbaar uiteenzette wat er aan de hand was en waarom Duitsland actie moest ondernemen. Op een ander moment dat wereldwijd viraal ging, legde Merkel het epidemiologische concept van het reproductieve getal van een ziekteverwekker, de R-waarde, uit dat door wetenschappers werd gebruikt om de potentiële verspreiding van een virus te meten. Ze toonde in een jargon dat voor alle Duitsers verstaanbaar was dat als het virus zich zelfs maar 10 of 20 procent harder zou verspreiden, het gezondheidszorgsysteem van het land in de problemen zou komen.

Duitsland neemt een voorsprong

Merkels woorden sijpelden door naar het lokale niveau. Steden en staten wilden graag de verschrikkingen vermijden die destijds in Italië werden gemeld, waar ziekenhuizen overweldigd waren en de sterftecijfers hoog waren. Op 30 maart al kwam er in de eerste stad (Jena) een mondkapjesplicht. Tegen eind april waren ze in elk van de 16 deelstaten van Duitsland verplicht.

Die snelle invoering van een mondkapjesplicht hielp zeker, maar er waren ook andere dingen: een langdurige lockdown die tot begin mei duurde, een uitgebreid en goed functionerend test- en opsporingssysteem dat uitbraken opmerkte voordat ze uit de hand liepen, en een over het algemeen voorzichtig publiek. Merkel drong erop aan de pandemie serieus te nemen, en Duitsland deed dat. Er was een zeer nauwe interactie tussen wetenschappers, artsen en politici. Al deze dingen werden gecoördineerd. De Duitsers wisten precies wat er aan de hand was. Niemand ontkende iets. En met resultaat: terwijl veel landen worstelden met een tweede golf, hadden de Duitsers de bocht zo afgevlakt dat ze terug konden gaan naar restaurants en bioscopen zonder zich zoveel zorgen te maken over het coronavirus.

Het symbolisme van de bierfeesten

Maar … in september, na de Duitse vrijheidszomer, kwamen de bierfeesten. Het iconische Oktoberfest van München werd geannuleerd, maar sommige bierhallen in Duitsland hielden hun eigen feest. Organisatoren beweerden dat de bijeenkomsten konden omdat de regels voor mondkapjes en sociale afstand er golden. Maar in werkelijkheid kwamen veel Duitsers bijeen, zonder masker, in binnenruimtes, aan lange tafels gezeten terwijl ze bier dronken, riepen en lachten – en zo deeltjes die het coronavirus kunnen dragen en de ziekte kunnen overbrengen à volonté verspreidden.

De bierfeesten waren niet het enige probleem, maar wel symbolisch voor het soort vrijheid dat Duitsers omarmden toen ze terugkwamen van de zomervakantie. En die steeds meer leidde tot het negeren van enkele van de voorzorgsmaatregelen die door experts en ambtenaren werden aanbevolen om Covid-19 in te dammen.

Dus begonnen de Covid-19-gevallen in Duitsland, samen met een groot deel van Europa, opnieuw te stijgen. Het scenario dat zich aandiende, kwam overeen met waar experts al maanden voor hadden gewaarschuwd: als het weer slechter zou worden en mensen naar binnen moesten, zouden landen niet anders kunnen dan hun voorzorgsmaatregelen opvoeren en de zomervrijheden terugdringen om een drama​​ in de herfst te voorkomen. Merkel had de Duitsers al verteld dat de maanden die zouden volgen en de winter nog moeilijker zouden zijn. Deze keer luisterden ze niet naar Mutti.

Het kalf dat verzoop in november

Het aantal gevallen in Duitsland was nog steeds laag in vergelijking met de zwaarst getroffen landen, maar ze namen toe. Lokale politici leken er echter geen probleem mee te hebben de dingen beetje bij beetje erger te laten worden. Sommige leiders in de deelstaten verzetten zich tegen alles wat op een lockdown leek. Minister van Onderwijsl van Noordrijn-Westfalen, Yvonne Gebauer, voerde aan dat maskers in klaslokalen ‘niet langer nodig’ waren.

Deze politici werden gesteund door groeiende anti-lockdown-gevoelens bij een deel van de bevolking. Het aanvankelijke succes in de strijd tegen het virus – en de economische schade op korte termijn die een lockdown zou veroorzaken – maakte steeds meer Duitsers blind voor de noodzaak van strengere regels.

Eind oktober kwam het scenario uit waar Merkel voor waarschuwde aan het begin van de pandemie, toen ze de exponentiële verspreiding uitlegde aan een wereldwijd publiek: het aantal dagelijks nieuwe Covid-19-gevallen in Duitsland verzevenvoudigde in de loop van de maand.

Maar de 16 deelstaatregeringen van het land en de federale regering van Merkel konden pas tot een akkoord komen over strengere maatregelen toen het te laat was. En zelfs toen stemden de regeringen van het land in november alleen in met wat ze een ‘lockdown light’ noemden. Pas eind november, toen het aantal gevallen van Covid-19 drie keer hoger lag dan tijdens de voorjaarspiek, kon Merkel eindelijk de 16 deelstaatregeringen over de streep trekken om een ​​striktere lockdown te ondertekenen. Maar het kalf was toen al verzopen.

Coronamüde en Merkeldämmerung

Publieke vermoeidheid met Covid-19 – die Coronamüde – speelde ook een rol. Verschillende analyses hebben aangetoond dat zelfs de gedisciplineerde Duitsers het erg moeilijk hadden om tegen het najaar nog coronaregels te volgen. En zelfs na de nieuwe lockdowns, piekten de Covid-19-gevallen rond Kerstmis en opnieuw begin januari.

Merkel leek veel hiervan te hebben zien aankomen. Terwijl Duitsland zich voorbereidde op de heropening vorige zomer, noemde ze het succes van het land in de strijd tegen Covid-19 destijds ‘kwetsbaar’, eraan toevoegend dat Duitsland de komende maanden ‘slim en voorzichtig’ moest zijn, waarbij de regels regelmatig opnieuw zouden moeten bijgesteld worden. Maar Merkels constante waarschuwing was uiteindelijk niet voldoende om een ​​gefragmenteerd federalistisch systeem tegen te gaan – vooral omdat politici begonnen te concurreren om haar uiteindelijk te vervangen.

In Duitsland wordt het huidige politieke tijdperk soms Merkeldämmerung genoemd – de schemering van Merkel. Na meer dan anderhalf decennium als kanselier en bijna twee decennia als leider van de centrumrechtse christendemocratische Unie van Duitsland, zei ze in haar pensioneringsaankondiging dat het tijd was voor het land en haar partij ‘om een ​​nieuw hoofdstuk te beginnen.’ Verkiezingen in september 2021 bepalen de nieuwe leider van het land.

Merkels lange greep op de macht had haar tot een bepalende kracht in de Duitse politiek gemaakt. Maar plotseling bevond het land zich op de rand van een machtsvacuüm. Politici zowel binnen als buiten Merkels partij hadden de kans om te strijden om de politieke toppositie van het land. En velen bekritiseerden Merkels beleid, deels om zichzelf te contrasteren en hun eigen politieke kansen te versterken.

Coup op Aswoensdag

Dat werd allemaal duidelijk tijdens de week van Aswoensdag in februari, die traditioneel door Duitse politici wordt gebruikt om hun verkiezingsbeloftes voor het komende jaar te communiceren en hun tegenstanders te bekritiseren. Dit jaar was het hot topic de aanhoudende maandenlange lockdown van het land.

Armin Laschet, die was gekozen om de christen-democratische partij van Merkel te leiden en ondertussen ook kandidaat is om haar op te volgen, bekritiseerde de lockdown en beschreef Merkels drang naar gemeenschappelijke beperkingen als ‘het behandelen van kiezers alsof het kleine kinderen zijn’.

Markus Söder, die de zusterpartij van de christen-democraten leidt en, net als Laschet, wedijvert om het land te leiden nadat Merkel na de verkiezingen in september met pensioen gaat, schoot terug: ‘Iedereen die van plan is om in september van Merkel te profiteren, moet weten dat deze stemmen pas komen in combinatie met Merkels beleid en niet door je ertegen te positioneren.’

Bijna een jaar eerder hadden Duitsers een verenigd politiek front gezien achter Merkel tot op lokaal niveau. Nu, aan het begin van een verkiezingsjaar, zagen ze enkele van de populairste politici van het land – en leden van de eigen partij van de bondskanselier – discussiëren of Merkel überhaupt wel het juiste idee had gehad.

Het politieke heen en weer en gemiste kansen

Zonder een sterke leider op federaal niveau viel het steeds meer op de lagere en regionale regeringsniveaus om beslissingen te nemen over Covid-19. En die waren daar vaak niet echt duidelijk of consequent in. Tijdens de zomer voerde Michael Kretschmer, de premier van de deelstaat Saksen, aan dat de aanvankelijke lockdown niet zo streng had moeten zijn. Hij zei dat de beperkingen in september ‘niet zouden worden aangescherpt’. Tegen december steunde Kretschmer niet alleen de nieuwe lockdown in Duitsland, maar voerde hij zelfs strengere beperkingen in Saksen in dan in de rest van Duitsland. In januari riep Kretschmer op tot een einde in februari van de lockdown. Eind maart was hij voor een striktere paaspauze. Vermenigvuldig Kretschmer nu 16 keer. Dat is het politieke heen en weer dat Duitsland heeft overspoeld tijdens Covid-19.

In theorie zou Duitsland zijn tweede en derde golf misschien hebben kunnen vermijden als het land zich onder Merkel was blijven verenigen – dat werkte in de eerste golf. Sommige experts beweren ook dat Duitsland de voorsprong die het vroeg in de pandemie opbouwde beter had kunnen gebruiken. Het had uitgebreidere test-en-trace-systemen kunnen bouwen om voor de val een hogere caseload aan te kunnen. Of het had kunnen proberen om een ​​deel van zijn eigen vaccinvoorraad aan te schaffen, in plaats van te vertrouwen op de aanpak van de EU.

Mutti bezwijkt

Feit is dat de publieke opinie in Duitsland een fameuze shift heeft ondergaan. Kort na Merkels primetime-toespraak in maart 2020 vond slechts 14 procent van de Duitse bevolking de beperkingen van Covid-19 buitensporig; een jaar later vindt 35 procent dat.

Zelfs Merkel bezweek uiteindelijk. In de aanloop naar Pasen waren Merkel en de deelstaatleiders akkoord gegaan met strikte beperkingen – het ontmoedigen van binnenlandse reizen, het sluiten van meer bedrijven en het verbieden van grotere bijeenkomsten, ook in kerken. Het leidde meteen tot groot verzet. De Kerk pikte het niet en eiste om een ​​van hun heiligste dagen te kunnen blijven vieren. Bedrijven beweerden dat een striktere lockdown tijdens een typisch druk seizoen financiële ondergang zou brengen. De deelstaatleiders bezweken en riepen op tot een herziening van de maatregelen.

Onder al deze druk herriep Merkel het plan ongeveer 36 uur nadat het was aangekondigd. ‘Deze fout is alleen van mij’, zei ze. Het kan dus verkeren in een jaar. Maar het coronavirus heeft daar wel lak aan. Uiteindelijk blijven ondertussen de dagelijkse nieuwe Covid-19-gevallen in Duitsland ongeveer 50 keer hoger dan in een groot deel van de afgelopen zomer.