De jongste weken is de wereld opgeschrikt door het nieuwe coronavirus en Covid-19, de ziekte die het veroorzaakt. Wat de impact ervan gaat zijn zal nog moeten blijken, maar één ding kunnen we er alvast uit leren: in deze geglobaliseerde, drukbevolkte wereld is het geen evidentie om virussen en besmettelijke ziektes in te dammen. En de klimaatcrisis gaat dat alleen maar erger maken.

Nieuwe (en oude) ziekten verspreiden zich steeds meer op plaatsen die ooit als veilig werden beschouwd. De opwarming van de aarde zal onze ecosystemen verder door elkaar gooien, wat betekent dat ze die ziektes en epidemieën zal helpen grenzen te overschrijden. Bedreigingen die tot voor kort beperkt bleven tot de tropen, zullen ook bij ons voor steeds meer problemen zorgen. Smeltende permafrost dreigt zombieziekteverwekkers vrij te geven die eeuwenlang in ijs zaten bevroren, terwijl hogere temperaturen ervoor zorgen dat ziekteverspreidende insecten overal kunnen rondzwerven. En dan is er wat we niet weten.

In de permafrost en het Noordpoolijs zitten ziektes gevangen die al miljoenen jaren niet meer in de lucht hebben gecirculeerd – in veel gevallen sinds voordat mensen er waren om ze tegen te komen. Wat betekent dat ons immuunsysteem geen idee zou hebben hoe terug te vechten wanneer die prehistorische plagen uit het ijs tevoorschijn komen.

Door het wegsmelten van de permafrost ligt straks een verkorte geschiedenis van verwoestende ziektes te bakken onder de Arctische zon

In laboratoria zijn al verschillende microben gereanimeerd: een 32.000 jaar oude ‘extremofiele’ bacterie herleefde zo in 2005, een 8 miljoen jaar oude bug die in 2007 weer tot leven werd gebracht. Een Russische wetenschapper injecteerde zichzelf met een 3,5 miljoen jaar oude sample uit nieuwsgierigheid, gewoon om te zien wat er zou gebeuren. (Hij overleefde.) In 2018 bliezen wetenschappers iets groters nieuw leven in: een worm die de afgelopen 42.000 jaar in permafrost was bevroren.

Spaanse griep

Het Noordpoolgebied bewaart ook angstaanjagende ziekten van meer recente tijden. In Alaska hebben onderzoekers restanten van de griep ontdekt die in 1918 maar liefst 500 miljoen mensen infecteerde en tot 50 miljoen levens eiste – ongeveer 3 procent van de wereldbevolking. Bijna zes keer meer dan er mensen stierven in de wereldoorlog waarvoor de pandemie diende als een soort gruwelijke sluitsteen.

Wetenschappers vermoeden dat ook dingen als pokken en de builenpest gevangen zitten in Siberisch ijs, naast vele andere ziekten waarvan we dachten dat ze tot de menselijke legende waren gaan behoren. Door het wegsmelten van de permafrost als gevolg van de door de mens veroorzaakte klimaatverandering, ligt straks een verkorte geschiedenis van verwoestende ziektes te bakken onder de Arctische zon.

Veel van deze bevroren organismen zullen de dooi niet overleven; degenen die weer tot leven werden gebracht, zijn gereanimeerd, meestal onder ijverige laboratoriumomstandigheden. Maar in 2016 stierf een jongen in Rusland en werden twintig andere mensen besmet door miltvuur (anthrax) dat kwam bloot te liggen toen permafrost zich terugtrok. Ze dronken van water waarin het bevroren karkas van een rendier gedood door de bacteriën minstens vijfenzeventig jaar eerder lag te rotten.

Maar wat epidemiologen meer zorgen baart dan oude ziekten, zijn bestaande plagen die zich verplaatsen of muteren door de opwarming. Vóór de vroegmoderne tijd was de menselijke provincialiteit de perfecte bewaker tegen pandemieën. Een virus kon een stad of een koninkrijk doen vallen, of zelfs in een extreem geval een continent verwoesten. Maar in de meeste gevallen kon het niet veel verder reizen dan zijn slachtoffers.

Globalisering

De pest doodde maar liefst 60 procent van de bevolking in Europa in de middeleeuwen, maar overweeg even deze gruwelijke contrafeitelijkheid: hoe groot zou de impact kunnen geweest zijn in een echt geglobaliseerde wereld?

Vandaag de dag, zelfs met die globalisering en de versnelde melting pot van menselijke populaties door migratie, zijn de ecosystemen waarin we ons begeven meestal stabiel. We weten waar bepaalde bugs zich kunnen verspreiden, en we kennen de omgevingen waarin ze dat niet kunnen. Maar de opwarming van de aarde zal die ecosystemen door elkaar gooien, wat betekent dat ze zal helpen ziekten grenzen te overschrijden.

Muggen

Bijvoorbeeld: de voetafdruk van elke door muggen overgedragen ziekte is momenteel begrensd, maar die grenzen verdwijnen snel naarmate de tropen zich uitbreiden. Ze doen dat momenteel aan een snelheid van 50 kilometer per decennium. In Brazilië zat gele koorts generaties lang ‘opgesloten’ in het Amazonebekken, waar de Haemagogus en Sabethes muggen zich lekker voelden. Daardoor was de ziekte alleen een zorg voor degenen die leefden, werkten of diep in de jungle reisden, maar alleen voor hen.

Wanneer de tropen naar het noorden sluipen en muggen met hen mee migreren, zullen we ons ook in België zorgen moeten maken over malaria

In 2016 breidde gele koorts zich uit buiten de grenzen van het Amazonegebied. Omdat steeds meer van de bewuste muggen ook buiten het regenwoud zich perfect thuis begonnen voelen. Tegen 2017 had gele koorts de gebieden rond de megalopolises van het land bereikt, Sao Paulo en Rio de Janeiro. Meer dan 30 miljoen mensen, van wie velen in sloppenwijken wonen, werden plots geconfronteerd met de komst van een ziekte die tussen 3 en 8 procent van de geïnfecteerden doodt.

Gele koorts is slechts een van de plagen die door muggen worden gedragen als ze migreren, en steeds meer van een opwarmende wereld veroveren. Malaria alleen al doodt elk jaar een miljoen mensen en infecteert er nog veel meer, maar je maakt je er voorlopig geen zorgen over als je in België of Nederland woont. Die zorgen zullen er wel komen wanneer de tropen naar het noorden sluipen en muggen met hen mee migreren.

Mutaties

Je maakte je ook niet zo veel zorgen over Zika een paar jaar geleden. Zika is een goed model voor een tweede verontrustend effect: ziektemutatie. Eén reden waarom je tot voor kort niet over Zika had gehoord, was dat het vastzat in Oeganda en Zuidoost-Azië. Een andere is dat het tot voor kort geen geboorteafwijkingen leek te veroorzaken. Wetenschappers begrijpen nog steeds niet helemaal wat er is gebeurd of wat ze misten, zelfs nu, enkele jaren nadat de planeet in paniek raakte over microcefalie.

Microcefalie is een afwijking van het centrale zenuwstelsel waarbij de schedelomvang te klein is. Het is meestal een aangeboren aandoening. De hersenen ontwikkelen zich niet goed waardoor de schedel ook kleiner blijft. Vaak is er sprake van een verstandelijke beperking. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat het zikavirus een veroorzaker is van microcefalie. In de periode 2010 tot 2015 waren er in Brazilië minder dan 100 geboortes met microcefalie per jaar, maar in 2015 waren er dit al meer dan 1.200.

Het zou kunnen dat de ziekte is veranderd toen ze in Amerika aankwam, het resultaat van een genetische mutatie of in adaptieve reactie op een nieuwe omgeving. Of dat het zikavirus die verwoestende prenatale effecten alleen veroorzaakt wanneer een andere ziekte aanwezig is, mogelijk een minder vaak voorkomende in Afrika. Of dat iets in het milieu of uit de immunologische geschiedenis Oegandese moeders en hun ongeboren kinderen beschermt.

Er zijn dingen die we zeker weten over hoe ons klimaat sommige ziekten beïnvloedt. Malaria gedijt bijvoorbeeld in warmere regio’s, wat een van de redenen is dat de Wereldbank schat dat tegen 2030 3,6 miljard mensen ermee geconfronteerd zullen worden. Jaarlijks zullen meer dan 100 miljoen van hen sterven aan de ziekte en als een direct gevolg van de klimaatverandering.

Teken

De teek is een ander epidemiologisch bedreigend wezen waarvan het universum zich snel uitbreidt dankzij de opwarming van de aarde. Het aantal gevallen van de ziekte van Lyme, die teken kunnen veroorzaken, is gestegen in Japan, Turkije en Zuid-Korea, waar de ziekte in 2010 letterlijk niet bestond. En eigenlijk zijn er in ons land bijna geen plaatsen meer waar er geen teken zijn. In heel Europa zijn de caseloads van Lyme nu drie keer het standaardniveau. Over het algemeen is het aantal ziektegevallen van muggen, teken en vlooien de afgelopen 14 jaar verdrievoudigd in ons deel van de wereld.

Het Tropisch Instituut – waar je naartoe ging voor spuitjes als je héél ver op reis moest – raadt ondertussen aan dat mensen die op vakantie trekken naar onder andere Duitsland, Oostenrijk, Tsjechië, Slovakije, Slovenië en Kroatië een vaccin laten zetten tegen tekenencefalitis, een vorm van hersen(vlies)ontsteking die wordt overgebracht door besmette teken in Centraal- en Oost-Europese landen, en sinds kort zelfs in Zweden en Noorwegen.

Bij ons kunnen teken voorlopig die encefalitis nog niet overbrengen, maar ze kunnen wel drager zijn van de ziekte van Lyme. Lyme is, relatief gezien, een jonge ziekte, en we begrijpen ze nog niet zo goed. We schrijven er een zeer mysterieuze en onsamenhangende reeks symptomen aan toe, van gewrichtspijn tot vermoeidheid tot geheugenverlies tot gezichtsverlamming. Bijna als een algemene verklaring voor kwalen die we niet kunnen vaststellen bij patiënten waarvan we weten dat ze zijn gebeten door een beestje met een ander beestje aan boord.

Geen hyperbool

En dan zijn er de plagen waar klimaatverandering ons voor het eerst mee zal confronteren – een heel nieuw universum van ziekten waarvan mensen nooit het bestaan hebben vermoed, laat staan er zich ooit zorgen over hebben gemaakt.

Een heel nieuw universum van ziektes is geen hyperbool. Wetenschappers denken dat de planeet meer dan een miljoen nog te ontdekken virussen kan herbergen. Bacteriën zijn nog lastiger en daarover weten we nog minder. Meer dan 99 procent van de bacteriën in het menselijk lichaam zijn momenteel een raadsel in de wetenschap. Wat betekent dat we in bijna totale onwetendheid zitten over de effecten van klimaatverandering op de beestjes die leven in bijvoorbeeld onze ingewanden.

Klimaat is de trigger, Pasteurella is de kogel

Natuurlijk is de overweldigende meerderheid van virussen en bacteriën die huizen in ons niet bedreigend voor de mens. Vermoedelijk zal een verschil van een graad of twee in de mondiale temperaturen het gedrag van de meerderheid van hen niet dramatisch veranderen.

Maar denk aan de saiga – de schattige, dwergachtige antilope, afkomstig uit Centraal-Azië die opvalt door zijn sterk opgezwollen snuit, die doet denken aan een slurfje. In mei 2015 stierven honderdduizenden saiga’s – bijna twee derde van de wereldbevolking – in slechts een paar dagen. Een dergelijke gebeurtenis wordt een ‘mega-death‘ genoemd. De dader, zo bleek, was een eenvoudige bacterie, Pasteurella multocida, die in de amandelen van de saiga’s had geleefd, zonder de gastheer te bedreigen. Plots had de bacterie zich uit die amandelen verspreid, emigreerde ze naar de bloedbaan en vandaar naar de lever, de nieren en de milt van de dieren. Waarom?

De plaatsen waar de saiga’s stierven, waren dat jaar extreem warm en vochtig. Hetzelfde patroon gold voor twee eerdere en veel kleinere die-offs van 1981 tot 1988. Wanneer de temperatuur erg heet wordt en de lucht echt nat, sterft de saiga dus. Klimaat is de trigger, Pasteurella is de kogel.

Dit wil niet zeggen dat we nu begrijpen wat precies door die klimatologische omstandigheden de Pasteurella-bacterie bewapende. Of dat we weten hoeveel van de andere bacteriën die we hebben geïdentificeerd – of misschien nog zorgwekkender de 99 procent waar we niks over weten – op soortgelijke wijze kunnen worden getriggerd door een veranderend klimaat. Dat blijft een raadsel. Maar onwetendheid is geen troost.