Na een proces dat bijna drie maanden heeft geduurd, is de Mexicaanse drugslord Joaquin ‘El Chapo’ Guzmán schuldig bevonden in de rechtszaak die in de Verenigde Staten tegen hem was aangespannen. De Amerikaanse drugspolitie DEA maakt zich sterk dat El Chapo de allerlaatste in zijn soort was: een narco die 100% bescherming genoot door corruptie en zich vrij door zijn land kon bewegen, ondanks het spoor van geweld dat hij achterliet. Maar is dat wel zo? En, verandert dit proces en de uitspraak echt iets?

Guzmán was jarenlang de leider van het beruchte Sinaloa-kartel, dat miljarden verdiende aan drugshandel en verantwoordelijk was voor vele moorden. Hij was in Amerika uitgeroepen tot Public Enemy Nr. 1, werd meerdere keren achter de tralies gezet en ontsnapte bijna even vaak.

Joaquín Guzmán werd in 1957 geboren in La Tuna, een dorpje van amper 200 inwoners in de Mexicaanse deelstaat Sinaloa. Als klein jongetje verkocht Guzmán sinaasappels, maar al snel schakelde hij over op marihuana, cocaïne en heroïne. Hij was er goed in, en de handel in drugs bleek voor de telg uit een arm, kroostrijk gezin een stuk lucratiever dan naar school gaan.

Guzmán maakte carrière en kreeg de bijnaam El Chapo (de kleine). Met zijn 1,68 meter is hij weliswaar klein van stuk, maar wie met hem werkte ondervond al snel dat er met hem niet te sollen viel. El Chapo was amper 30 jaar oud toen hij de leiding nam over het Sinaloa-kartel. Onder hem werd dat het grootste van Mexico. Via onder meer tientallen grenstunnels smokkelde zijn kartel tonnen aan drugs naar de Verenigde Staten.

Robin Hood

Het Sinaloa-kartel was al snel goed voor de helft van de drugshandel naar Amerika. Op het hoogtepunt zou El Chapo 100.000 mensen voor zich hebben laten werken en per jaar 3 tot 6 miljard dollar verdienen. El Chapo stond zelfs jaren achter elkaar op de Forbes-ranglijst van rijkste mensen ter wereld. El Chapo cultiveerde een bizar Robin Hood-achtig imago – hij ging prat op zijn liefdadigheid – en zette herhaaldelijk de Mexicaanse overheid voor schut.

In 1993 moest hij voor het eerst naar een zwaar bewaakte gevangenis, maar dat veranderde weinig aan zijn greep op de narco-wereld. Vanuit de gevangenis leidde hij niet alleen zijn kartel, maar had hij toegang tot vrouwen, geld en dure whisky. In 2001 wist El Chapo zelfs te ontsnappen door zich te verstoppen in een karretje met vuile was.

Het duurde tot 2014 voor hij, inmiddels uitgegroeid tot de meest gezochte misdadiger ter wereld, opnieuw gepakt werd. De arrestatie is wereldnieuws. Net als zijn ontsnapping, amper anderhalfjaar later. De drugsbaron wist opnieuw uit een zwaarbewaakte gevangenis te ontsnappen. Dit keer, volgens een officiële verklaring, door een ondergrondse tunnel van maar liefst anderhalve kilometer, die zijn handlangers naar zijn cel zouden hebben gegraven. “Maar sommigen zeggen dat hij gewoon de deur uit liep”, zegt zijn biograaf Malcolm Beith. “El Chapo had nu eenmaal de reputatie alle bewakers in zijn zak te hebben.”

Zijn ontsnapping bracht de Mexicaanse regering in grote verlegenheid. Na een klopjacht van 181 dagen, werd de kleine drugsbaron opnieuw in de kraag is gevat. Dit keer namen de Mexicanen geen risico. Ze leverden Joaquín Guzmán uit aan de Verenigde Staten, een paar uur voordat Donald Trump beëdigd werd als president.

Het proces

In een elf weken durend proces in New York presenteerden de Amerikaanse aanklagers duizenden documenten en veel beeldmateriaal die de meedogenloosheid van de 61-jarige Guzmán moesten bewijzen. Ook waren er getuigenissen van meer dan vijftig mensen, onder wie voormalige Sinaloa-leden.

Het hoofd van de Amerikaanse anti-drugsautoriteit DEA zei dat hij hoopt dat de uitspraak een signaal is richting andere drugscriminelen. Guzmáns advocaat deed gedurende het proces weinig moeite om de aantijgingen tegen te spreken. Zijn pleidooi duurde niet meer dan een half uur en richtte zich vooral op de betrouwbaarheid van de criminele getuigen, die “weerzinwekkende, leugenachtige onzin” zouden spreken.

Zelf koos El Chapo ervoor om geen verklaring af te leggen. Toen het oordeel van de jury werd uitgesproken, staarde hij de leden emotieloos aan. Vervolgens zocht hij oogcontact met zijn vrouw, waarna beiden een hand op hun hart legden.

De verklaringen van de kroongetuigen tijdens het proces waren des te uitvoeriger. Afgelopen maand getuigde oud-lijfwacht Isaías Valdez Ríos over meerdere moorden die hij zijn baas had zien uitvoeren. De details waren zo bloederig dat de rechter hem vroeg zich alleen tot de hoofdlijnen te beperken.

“Jongens, we krijgen een cadeautje”, had Guzmán in 2007 aangekondigd. Per vliegtuig werden twee rivalen van het Zetas-kartel aangevoerd. Guzmán gaf zijn handlangers bevel de twee in elkaar te slaan, tot hijzelf met een tak aankwam.

Urenlang werden de twee onder handen genomen. Uiteindelijk liet El Chapo een gat graven en de twee ernaartoe slepen. “Het waren net lappenpoppen”, getuigde Valdez. “Toen pakte hij zijn pistool en schoot hen plotseling dood.” De lijfwachten moesten een nacht lang een vuur brandend houden om van de lijken af te komen. “Ik wil dat er geen bot overblijft”, had El Chapo bevolen.

Hydraulisch systeem onder het bad

Een jaar eerder had Guzmán volgens Valdez meedogenloos afgerekend met een andere rivaal. Die man was gemarteld afgeleverd, zijn T-shirt kleefde aan zijn huid op de plek waar hij bewerkt was met een heet strijkijzer. El Chapo liet hem enkele dagen aan zijn lot over in een cel.

Toen de man na twee keer ondervragen blijkbaar geen nut meer had, schoot Guzmán hem dood. “Hij snakte nog naar adem, maar zo hebben we hem in het gat gegooid en begraven.”

Tijdens het proces werden verregaande veiligheidsmaatregelen getroffen om te voorkomen dat Guzmán zou ontsnappen. Bij het transport tussen gevangenis en rechtszaal werd telkens de Brooklyn Bridge afgesloten om zijn autocolonne snel te kunnen laten doorlaten. Tijdens het proces zaten er drie agenten pal achter hem.

Dat de maatregelen niet overbodig waren, bleek ook uit de getuigenissen over ontsnappingen van El Chapo. Een minnares van Guzmán verhaalde hoe hij in 2014 aan arrestatie wist te ontsnappen met ingenieuze tunnel. Ze bracht de nacht bij hem door toen ze buiten commotie hoorde en iemand binnenkwam met de waarschuwing “We zijn erbij”.

Guzmán leidde haar naar de badkamer, waar een hydraulisch systeem onder het bad een vluchttunnel onthulde. Samen met een naakte Guzmán ging ze het donker in. Ze schatte dat ze zeker een uur in de tunnel verbleven, “lang genoeg om een trauma op te lopen”.

Dat El Chapo keer op keer wist weg te komen met een Houdini-act was voor de verdediging het bewijs dat Guzmán erin geluisd werd. De echte baas van het kartel, Ismael Zambada, zou hem op vrije voeten willen houden om de aandacht van hemzelf af te leiden. De advocaat verwees naar de verklaring dat El Chapo de Mexicaanse president met 100 miljoen dollar zou hebben omgekocht om hem met rust te laten. (Lees: Netflixserie blijkt te kloppen: El Chapo kocht Mexicaanse president om voor 100 miljoen).

Een “enorme overwinning in Amerika’s langslopende oorlog”?

Maar de jury bevond El Chapo dus schuldig aan alles wat hem ten laste werd gelegd. Pas in juni gaan we zijn strafmaat kennen, maar die is wellicht levenslang. Op de trappen van het gerechtsgebouw van Brooklyn te midden van vlagen natte sneeuw en sneeuw, bestempelde US attorney Richard Donoghue de veroordeling van Guzmán als een “enorme overwinning in Amerika’s langslopende oorlog”, waarmee hij doelde op de oorlog tegen drugs.

“Er zijn mensen die zeggen dat de oorlog tegen drugs niet de moeite waard is om te vechten. Die mensen hebben ongelijk”, zei Donoghue. Maar, de realiteit is dat het einde van die ‘War on Drugs’ – nu bijna een halve eeuw oud – niet in zicht is en dat de handel in illegale verdovende middelen sinds die wordt gevoerd alleen maar is toegenomen.

Er zijn ook totaal geen signalen dat het pakken van El Chapo ook maar iets heeft veranderd. El Chapo is nu ondertussen al drie jaar van het toneel verdwenen, en in die drie jaar is de productie van coca, de grondstof voor cocaïne, weer flink gestegen. Colombia bijvoorbeeld, waar niet eens zo lang geleden de strijd leek te zijn gewonnen, ondermeer door het vredespact met de rebellen van de FARC, is weer de andere richting aan het uitgaan. Sinds de vrede met de FARC is de oppervlakte waar cocaplanten worden geteeld jaarlijk met 20% gestegen.

In Bolivië is de oppervlakte voor cocateelt toegenomen is met 1.500 hectare per jaar. In realiteit zou er nu 36.500 hectare bebouwd worden. De EU gaf het land 280 miljoen euro om dat te beperken tot 20.000 hectare. Dat geld moest voornamelijk dienen om een reconversie van de landbouw te financieren: weg van de coca naar andere gewassen. Nee dus, het werd voor een groot stuk gebruikt om meer coca te verbouwen.

Honger en het leven na de Pax Mafiosa

Nu, dat gebeurt ook allemaal alleen maar omdat de afzetmarkt groeit. De honger naar cocaïne in de VS en Europa blijft onverzadigbaar – de cocaïneprijzen zijn trouwens gestegen de drug is zuiverder dan een decennium geleden – en dat terwijl ook de toevoer van methamfetamine en synthetische drugs stijgt.

Het geweld in Mexico is sinds het vastzetten van El Chapo ook alleen maar toegenomen. Vorig jaar waren er minstens 33.341 moorden in het land, een stijging met 33% ten opzichte van 2017. En 2017 was al een recordjaar.

In zijn afscheidsspeech aan de natie gaf president Enrique Peña Nieto de schuld aan het onvermogen van de politie en het gerecht om kleine criminele bendes te bestrijden die volgens hem ontstonden nadat Guzmán en andere belangrijke kartelleiders werden gevangengenomen.

Maar zelfs vóór het proces van El Chapo bestond er altijd een wijdverbreid vermoeden dat opeenvolgende Mexicaanse regeringen met het Sinaloa-kartel hadden samengewerkt tegen rivalen die minder gemakkelijk onder controle te houden waren, om zo een ​​’Pax Mafiosa’ te smeden.

Sinaloa is overigens nog steeds een formidabele macht waarmee rekening moet worden gehouden, zelfs nu El Chapo weg is daar. Waar het kartel terrein heeft verloren – of verscheurd door de binnenlandse oorlog – voeren rivaliserende facties het geweld op en komen andere kartels tevoorschijn om het vacuüm te vullen.

Zo is het Jalisco New Generation-kartel nu een belangrijke speler. De Zetas zijn niet meer zo sterk als ze ooit waren, maar ze verloren nooit de noord- en westkust, en ze controleren nog altijd ’s werelds drukste internationale grens, die van Nuevo Laredo naar Laredo in Texas.

Ondertussen is de Mexicaanse samenleving in de schaduw van de drugshandel steeds brutaler geworden: er wordt niet alleen meer gemoord om drugs, maar ook in andere illegale economieën, en onderzoekers zien een link tussen jaren van toenemend geweld tussen de kartels en de toename van seksueel misbruik, vooral van vrouwen thuis. Mexico kent ondertussen sowieso een verschrikkelijke niveau van huiselijk geweld. Drugsgeweld lijkt besmettelijk en normaliserend te werken.

De producten – cocaïne, meth, heroïne – stromen het land binnen met dezelfde officiële straffeloosheid als in de periode toen El Chapo nog de boel controleerde. En de nieuwe president van Mexico, Andrés Manuel López Obrador, lijkt net zo toegewijd als zijn voorgangers aan de gemilitariseerde anti-drugsstrategie die alleen heeft bijgedragen aan het bloedvergieten. Hij ging het nochtans oplossen allemaal.

Het echte probleem

Er is nu eenmaal ondertussen te veel geld mee gemoeid. De meest onthullende getuigenis van het proces kwam van Jesús Zambada García, de boekhouder van het Sinaloa-kartel. Hij legde uit hoe een succesvolle zending drugs naar New York 350 miljoen euro opleverde, en hoe dat geld werd verdeeld tussen vijf investeerders, onder wie zijn broer Ismael Zambada García “El Mayo” die het Sinaloa-kartel samen met Guzmán oprichtte. Gevraagd naar hoeveel van die zendingen in een jaar naar de VS werden verscheept, antwoordde Zambada: “honderden”.

Een uitgebreid rapport over de micro- en macro-economieën van cocaïne, in 2012 gepubliceerd door twee academici aan de Universitad de los Andes in Bogotá, concludeerde dat 2,6% van de straatwaarde van cocaïne uit Colombia in het land zelf blijft, terwijl 96,4% van het geld dat eraan verdiend wordt voor de distributienetwerken is en passeert via banken in “consumerende landen”.

“De Colombiaanse samenleving heeft bijna geen economisch voordeel ondervonden van de drugshandel”, zei een van de auteurs van het rapport, Alejandro Gavíria, “terwijl enorme winsten worden gemaakt door criminele distributienetwerken in consumerende landen, en die gerecycleerd worden door banken die werken zonder de beperkingen waar Colombia’s eigen banksysteem onderhevig is aan”.

Too big to fail

Tijdens het proces van Guzmán hoorden we over enorme zendingen drugs die van Colombia via Mexico naar de VS gingen. Waar we maar weinig over hoorden was dat het geld altijd terug naar Mexico werd gevlogen en wat er daarna mee gebeurde. Het bleef niet in Mexico. Aan de overkant van de East River van het gerechtsgebouw van Brooklyn, waar het proces tegen El Chapo plaatsvond, ligt het Amerikaanse hoofdkantoor van HSBC, een bank waarvan bewezen is dat ze honderden miljoenen dollars aan drugswinst witwaste voor Mexicaanse drugskartels.

Wachovia, een andere grote bank, deed hetzelfde met nog grotere bedragen, bleek in een proces voor het District Court van Zuid-Florida. Zowel HSBC als Wachovia kwamen ervan af met een vermaning. Een aanklacht tegen Guzmán, ingediend in 2012 in El Paso, beschuldigt hem van het leiden van “een enorm apparaat voor het witwassen van geld”. Een aanklacht in Zuid-Florida, ingediend in 2014 somt 92 transferdiensten op die door medewerkers van Guzmán tussen 2003 en 2007 zijn uitgevoerd, elk voor tientallen en honderden dollars, via een filiaal van Bank of America in Oklahoma City.

Over al die zaken werd amper gerept in het proces tegen El Chapo. De realiteit is echter dat zolang de structuren blijven bestaan om drugslords à la El Chapo van dienst te zijn en zelfs onbestraft blijven, het gewoon een illusie is dat de War on Drugs kan worden gewonnen. Want waar het op neerkomt is dat de wereldwijde handel in illegale drugs gewoon too big to fail is geworden. Er wordt gewoon te veel aan verdiend door veel te veel mensen, en een groot deel van die mensen doen dat zelfs op legale wijze, eenmaal het geld is witgewassen.

De profetische woorden van El Mayo

Zelfs de War on Drugs zelf is zo een monster geworden dat door zichzelf te voeden incontournable is ondertussen. Schattingen over hoeveel geld is uitgegeven de jongste veertig jaar lopen uiteen, maar wereldwijd is het zeker meer dan 3.000 miljard euro. Al dat geld heeft hele economieën op zich gecreëerd, en die hebben er allemaal rechtstreeks of onrechtstreeks belang bij dat de illegale drugshandel blijft bestaan.

Het proces en de veroordeling van El Chapo is dan ook geen game changer. Profetisch in die zin zijn de woorden van El Mayo – Ismael Zambada García, de man die met El Chapo het Sinaloa-kartel oprichtte en die hem naar alle waarschijnlijkheid ook verraadde uiteindelijk en vervolgens verkocht aan de Mexicaanse autoriteiten.

In 2010 gaf Zambada een zeldzaam interview aan het Proceso-tijdschrift in Mexico. “Op een dag kan ik besluiten mezelf in te leveren, zodat ze me kunnen neerschieten, en dan zal er algemene euforie zijn”, zei de drugsbaron daarin. “Maar we weten allemaal dat aan het eind van de dag er niets zal veranderen”.