Hoe erg we de huidige pandemie ook ervaren, de alledaagse ziekten en epidemieën waarmee mensen in het verleden werden geconfronteerd, en de pandemieën waarmee ze af en toe te maken kregen, vallen buiten het bereik van ons begrip. Wat niet wil zeggen dat we er geen lessen uit kunnen trekken.
Geloof ons: het is veel veiliger om nu te leven dan vroeger. Voor het midden van de achttiende eeuw was de wereld waarin mensen leefden naar onze normen haast onpeilbaar dodelijk. Een van de dingen die ons moderne bestaan zo anders maken dan dat van bijna alle menselijke generaties voor ons, is dat de dreiging van de dood (en vooral de vroegtijdige dood) door ziekte zo veel verder van ons af staat.
Dat we in een tijd leven waarin we bijvoorbeeld niet verwachten dat een groot percentage van onze kinderen in de kindertijd sterft, maakt ons tot een historische anomalie. Maar ook de alledaagse ziekten en epidemieën waarmee mensen in het verleden werden geconfronteerd, en de pandemieën waarmee ze te maken kregen, vallen buiten het bestek van ons begrip.
700 miljoen doden
Er is momenteel heel wat onenigheid over hoe dodelijk COVID-19 is – terwijl we dit schrijven zouden er 2,5 miljoen mensen wereldwijd aan de ziekte gestorven zijn.
Stel je nu eens voor dat onze moderne wereld wordt getroffen door een pandemie die 10 procent van de menselijke bevolking doodt. 10 procent komt niet eens in de buurt van het percentage van eerdere ernstige plagen uit het verleden, maar gezien het aantal mensen dat er vandaag op de wereld rondloopt, zou dat in korte tijd 700 miljoen doden betekenen. Maar zelfs een moderne pandemie van zo’n kaliber zou ons nog steeds geen goed idee geven van wat onze voorouders doormaakten.
Een reden is bijvoorbeeld dat wij alvast snappen wat er aan het gebeuren is. Gedurende het grootste deel van de menselijke geschiedenis begreep niemand waarom je ziek werd, laat staan dat er een benul was van iets als ziektekiemen. Het is gemakkelijk om het effect daarvan te minimaliseren, maar stel je even voor dat mensen rondom je gewoon beginnen te sterven, twee op de drie bij sommige van de meest notoire epidemieën uit de geschiedenis. En je hebt er geen benul van waarom.
‘Communication is key’
Terwijl er nu heel wat te doen is rond de psychologische effecten van de huidige COVID-19-pandemie door onder meer het sociale isolement dat die teweegbrengt, zeggen historici die epidemieën uit ons verleden hebben onderzocht dat mensen bij uitbraken in het verleden veel meer emotioneel geïsoleerd waren dan wij nu zijn. Anno 2021 hoef je je niet los te koppelen van de buitenwereld. We hebben internet. Als dit 1970 zou zijn, dan konden twee op de drie Belgen niet eens even bellen om contact te houden, want amper een op de twee huishoudens had een telefoon. In Groot-Brittannië was dat zelfs maar een op de drie.
Zelfs nu, tijdens een coronawinter, lijkt een moderne epidemie, vergelijkbaar met de groten uit het verleden zoals de Spaanse griep, voor de meeste mensen meer op sciencefiction dan op iets dat als een realistische mogelijkheid wordt gezien. Daar valt echt wel wat voor te zeggen: in vergelijking met de hierboven beschreven pandemieën is COVID-19 – hoe erg ook – geen biggie.
Nonsens is het nieuwe gevaar
Maar we moeten beseffen dat we leven met hetzelfde gevoel van overmoed als de generatie die verblind werd door de Spaanse griep. Nieuwe griepstammen springen bijna elk jaar over van varkens, pluimvee en vogels naar mensen. De Spaanse griep was onbekend totdat ze opdook. Aids was onbekend totdat het opdook. Er zijn ook ziekten die we hebben overwonnen die opnieuw gevaarlijk kunnen worden door mutaties of de afnemende effectiviteit van antibiotica.
Het grootste gevaar zouden we weleens zelf kunnen zijn. Een toenemend deel van de bevolking blijkt ook vatbaar voor nonsens over levensreddende vaccins, complottheorieën en het verwerpen van wetenschappelijke kennis. Dat is de deur openzetten voor epidemieën.
Origineel gepubliceerd op 20/01/2021. Bewerkt door Jeremy Van der Haegen op 10/02/2021.