En in 2020 zijn dus opnieuw verschillende grimmige records gevestigd: de meeste sterfgevallen door een overdosis drugs in een jaar; de meeste sterfgevallen door overdoses van opioïden; de meeste sterfgevallen door overdoses door stimulerende middelen zoals methamfetamine; de meeste sterfgevallen door synthetische opioïden die fentanyls worden genoemd.

Het aantal doden steeg in elke staat behalve twee, South Dakota en New Hampshire. Er was een uitgesproken toename in het zuiden en westen van het land. Californië, zag volgens de nieuwe gegevens een stijging van het aantal dodelijke slachtoffers van 45,9 procent van december 2019 tot december 2020. In Vermont stegen de sterfgevallen met 57,6 procent, de grootste stijging in het land, op de voet gevolgd door Kentucky met 53,7 procent.

Het dodental van Covid-19 overtrof vorig jaar 375.000 in de VS, wat het de grootste Amerikaanse sterftegebeurtenis in een eeuw maakte. Maar sterfgevallen door drugs kwamen onevenredig veel voor onder jongeren. Om het even uit te drukken in verloren levensjaren: de 93.000 sterfgevallen door pijnstillers en drugs hebben de Amerikanen in totaal ongeveer 3,5 miljoen levensjaren gekost. Ter vergelijking: de sterfgevallen door het coronavirus in 2020 waren verantwoordelijk voor ongeveer 5,5 miljoen levensjaren.

War on Drugs is gewoon mislukt

Er valt simpelweg niet te ontkennen dat ondanks de War on Drugs het Amerikaanse drugsprobleem in het algemeen erger wordt. Sinds 1979 is er een ‘exponentiële groei’ van het aantal sterfgevallen door overdoses in het land. De drugs veranderden, maar die trend staat gebeiteld. In de jaren zestig en zeventig was heroïne het grote probleem. In de jaren tachtig was het crack-cocaïne. In de jaren negentig en begin jaren 2000 was het meth. In het afgelopen decennium zijn opioïde pijnstillers, heroïne en vervolgens fentanyl het grote Amerikaanse drugsprobleem geworden.

Dat probleem vindt zijn oorsprong in 1996, toen de lancering van OxyContin zorgde voor een enorme toename van het gebruik van opioïde pijnstillers. Dat werd gevolgd door heroïne en fentanyl omdat dealers probeerden te profiteren van de vraag naar opioïden door aan pijnstillers verslaafde Amerikanen. Het is dus zeker niet mis om te stellen dat de huidige overdosiscrisis te wijten is aan het voorschrijfgedrag van dokters en aan het introduceren door Big Pharma van bijzonder verslavende, sterke pijnstillers.

Fentanyl is een morfinomimeticum, een stof met een werking analoog aan die van morfine. Het werkt echter vele malen sterker dan morfine (op gewichtsbasis circa 80 keer sterker). Het wordt in de geneeskunde toegepast als een sterk werkende pijnstiller tijdens operaties, waarvan de effecten redelijk kort aanhouden en waarvan de werking zo nodig snel kan worden opgeheven door toediening van de antagonist naloxon. Fentanyl is overigens een Belgische uitvinding van de hand van Paul Janssen, die het in 1959 voor het eerst synthetiseerde.

Fentanyl, dat tegenwoordig versneden ofwel direct op de zwarte markt verkocht wordt, en dat deels uit legale farmaceutische en deels uit illegale productie uit onder meer China maar ook Mexico komt, heeft een blitzcarrière gemaakt. In 2006, toen het voor het eerst opdook in de straten van Chicago, Philadelphia en Detroit, zorgde het voor een paar honderd doden per jaar. In 2014 waren er dat 4.200. Nu, zeven jaar later, is fentanyl de oorzaak van naar schatting 60.000 van de drugsgerelateerde sterfgevallen.

Niet alleen sterven steeds meer Amerikanen door hun drugsgebruik, steeds meer Amerikanen gebruiken ook drugs

Vooral de stijgende sterfgevallen in het Westen van de VS wijzen op een mogelijke nieuwe fase in de epidemie. Fentanyls kwamen de afgelopen zeven jaar regelmatig voor in de heroïnevoorraad van de oostkust, waar ze gemakkelijk te mengen waren met de meest voorkomende vorm van heroïne, ook een wit poeder. In het Westen, waar de meeste heroïne wordt verkocht als een kleverigere stof die bekend staat als “zwarte teer”, was fentanyl minder wijdverbreid.

Onderzoekers die de drugsvoorraad daar onderzoeken, zeggen dat ze meer fentanyls zien die als namaakpillen worden verkocht, of alleen als een injecteerbaar medicijn worden verkocht. Een toename van het aantal sterfgevallen door overdoses waarbij zowel meth als fentanyl betrokken zijn, suggereert dat fentanyl ook de toevoer van andere stimulerende middelen is gaan binnendringen.

Blanke Amerikanen werden bijzonder hard getroffen in de eerste jaren van de opioïde-epidemie, maar de laatste jaren is het aantal sterfgevallen onder niet-blanke populaties snel toegenomen. In 2020 groeide het aantal sterfgevallen door overdosis sneller in zwarte en Latijns-Amerikaanse populaties dan in blanke.

De trend kan een weerspiegeling zijn van het groeiende bereik van synthetische opioïdes zoals fentanyl, die nu vaak worden aangetroffen in combinatie met stimulerende middelen zoals cocaïne en meth. Ze bereiken groepen die eerder in de epidemie minder snel verslaafd raakten aan voorgeschreven pijnstillers. De stress van de Covid-pandemie heeft ook zwarte, Latino en inheemse Amerikanen onevenredig getroffen in de VS, met het potentieel om patronen van drugsgebruik te beïnvloeden.

Overdoseringen met stimulerende middelen zoals cocaïne en crystal meth (methamphetamine), nemen ook toe. En geen klein beetje. Het aantal sterfgevallen door overdosis in verband met psychostimulantia zoals meth zijn met bijna 22 procent toegenomen sinds 2018. Het aantal sterfgevallen door overdosis als gevolg van cocaïne is met bijna 5 procent toegenomen.

Niet alleen sterven steeds meer Amerikanen door hun drugsgebruik, steeds meer Amerikanen gebruiken ook drugs. Een recent onderzoek waarin meer dan 1 miljoen routinematige bloedtestresultaten uit de gezondheidszorg werden geanalyseerd, toont aan dat de jongste vijf jaar het gebruik van methamphetamine met 487 procent is gestegen en dat van cocaïne met 21 procent.

Is het de voorbode van een nog grotere epidemie?

Deskundigen zijn bang dat dit een voorbode zou kunnen zijn van een nog grotere epidemie – een mogelijke ‘vierde golf’ in de overdosiscrisis. Elke opioïde-epidemie in de Amerikaanse geschiedenis is immers gevolgd door eentje van stimulerende middelen zeggen drugsbeleidsexperten. Voorlopig ligt het aantal sterfgevallen door overdosissen synthetische opioïden, al dan niet op voorschrift, nog wel meer dan dubbel zo hoog als die van de dodelijke overdoses die verband houden met cocaïne of meth alleen.

De nieuwste trend is een meth-revival dus, en wat zorgelijk is, die vervangt niet per se de voorgaande drugsgolf, maar lijkt er gewoon bovenop te komen. Drugskartels produceren meer meth en sturen er ook een pak meer meer over de grens tussen de VS en Mexico. De vorige keer dat crystal meth een ravage in de VS veroorzaakte, werd het vooral in eigen land geproduceerd.

Nog een probleem daarbij is dat meth goedkoper en krachtiger is geworden. In 1986 bijvoorbeeld kostte meth gemiddeld 575 dollar per pure gram en was gemiddeld 52 procent zuiver; de nu door de kartels geproduceerde meth kost – dit is een ruw gemiddelde – nog geen 200 dollar en is 91 procent zuiver. Voor cocaïne geldt een vergelijkbaar verhaal: ook die is relatief goedkoper en zuiverder geworden.

Het is dus goedkoper geworden om drugs te gaan gebruiken. En dat terwijl de focus van de Amerikaanse oorlog tegen drugs gedurende decennia was om dit te voorkomen – door drugshandelaren en -dealers te bestrijden zou het aanbod moeten verhinderen en de prijs omhoog gaan was het idee. Maar dat is mislukt omdat drugskartels de autoriteiten consequent voor zijn gebleven. Ze werden daarbij geholpen door nieuwe technologieën en de globalisering, waardoor drugs goedkoper en gemakkelijker te maken zijn én te verschepen over de hele wereld.

In Europa sterven nog geen 23 mensen per miljoen inwoners aan een overdosis, in de VS gaat het naar 300 op een miljoen

De pandemie zelf heeft ongetwijfeld bijgedragen aan de toename van het aantal sterfgevallen door overdoses, met verstoring van hulpverlenings- en behandelingsfaciliteiten en het toegenomen sociaal isolement. Het aantal sterfgevallen door overdoses bereikte een nationaal hoogtepunt in het voorjaar van 2020, te midden van de ernstigste periode van lockdowns en economische krimp door de pandemie. Maar waarom gebeurde dat niet in andere Westerse landen? Plus: deskundigen zeggen dat er sowieso in de VS een pre-pandemisch patroon van escalerende sterfgevallen was.

Enkele maanden na zijn inauguratie zei president Donald Trump dat de drugsepidemie in de VS onder zijn bewind zou eindigen. “Het zal prachtig zijn om te zien”, beloofde Trump in 2017. Maar het tegenovergestelde is dus gebeurd: onder Trump is het aantal sterfgevallen door een overdosis drugs toegenomen, zelfs voordat de Covid-19-pandemie begon. In de VS sterven nu tien keer meer mensen door drugs dan in Europa.

Het sterftecijfer als gevolg van overdoses drugs in Europa (inclusief Turkije en de Scandinavische landen) ligt op 22,6 per miljoen inwoners. En dat cijfer mag je gerust delen door twee voor de meeste Europese landen, want het wordt omhooggetrokken door het Verenigd Koninkrijk dat alleen al goed is voor ongeveer een derde van het totaal aantal van die drugsdoden. In de VS gaat het momenteel richting 300 drugsdoden per miljoen inwoners.

Het aanpakken van het groeiende drugsprobleem wordt één van de belangrijkste en moeilijkste problemen waar huidig president Joe Biden voor staat. Dezelfde structurele problemen die tot de opioïdecrisis hebben geleid en die in stand hebben gehouden, blijven immers na vier jaar Trump bestaan.

Amerika ondersteunt nog steeds niet voldoende verslavingszorg. En er worden nog steeds te veel zware opioïde pijnstillers voorgeschreven. Jarenlang hebben experts opgeroepen tot een grote investering – inclusief hervorming van de gezondheidszorg en tientallen miljarden dollars aan financiering – om deze problemen op te lossen, maar dat is dus niet gebeurd, ondanks beloftes.

Kan Joe Biden het tij keren?

Het beleid van Trump en de federale overheid de afgelopen jaren heeft niet geholpen. Het verslavingsbehandelingssysteem blijft niet alleen ondergefinancierd, maar ook ondergereguleerd, waardoor fraude en misbruik in veel faciliteiten wortel kunnen schieten en er in andere niet op bewijzen gebaseerde praktijken worden gevolgd. In tegenstelling tot zijn belofte heeft Trump vooral bezuinigd.

Trump beweerde ook dat zijn muur aan de grens tussen de VS en Mexico zou helpen om drugs buiten de deur te houden, maar het bewijs suggereert dat dit niet het geval zou zijn. Er is ook helemaal geen bewijs dat zijn oproep tot strengere gevangenisstraffen en de doodstraf voor drugsdealers iets zou opleveren. Een pak onderzoek toont aan dat strengere straffen de stroom drugs naar de VS niet vertragen.

Trump heeft zelfs meerdere voorstellen gedaan die de overdosiscrisis erger zouden maken. Zoals het herhaaldelijk oproepen tot intrekking van de Affordable Care Act (ACA, bij ons beter bekend als Obamacare) en zijn pleidooien voor het schrappen van Medicaid. Alleen al de ACA breidde de toegang tot gezondheidszorg, inclusief verslavingszorg, uit tot honderdduizenden mensen met verslavingen. Beide schrappen zou volgens studies meteen leiden tot een toename van 6 à 10 procent van het aantal sterfgevallen door opioïdenoverdoses.

Joe Biden heeft wel een plan. Hij wil in 10 jaar tijd 125 miljard dollar besteden voor het opschalen van verslavingszorg en andere preventie- en herstelprogramma’s, betaald met hogere belastingen op de winst van farmaceutische bedrijven. Biden wil ook maatregelen nemen om het overmatig voorschrijven van opioïde pijnstillers te stoppen en tegelijkertijd een betere zorg voor chronische pijn uit te bouwen, en hij wil proberen de stroom van illegale drugs uit China en Mexico te vertragen. Biden nomineerde dinsdag alvast een drugstsaar die het à la Fauci zal moeten regelen allemaal: Rahul Gupta.

(evb)