Volgens nieuw onderzoek werden mammoeten, mastodonten en andere uitgestorven olifantensoorten weggevaagd door golven van extreme wereldwijde klimaatveranderingen, in plaats van overbejaging door vroege mensen.

De studie, die is gepubliceerd in Nature Ecology & Evolution, gaat in tegen het idee dat vroege menselijke jagers gedurende millennia prehistorische olifanten, mammoeten en mastodonten hebben afgeslacht en zo zorgden dat ze uitstierven. In plaats daarvan wijzen de bevindingen erop dat het uitsterven van de laatste mammoeten en mastodonten aan het einde van de laatste ijstijd het einde markeerde van een klimaatgedreven wereldwijde achteruitgang onder olifantensoorten die al miljoenen jaren bezig was.

Hoewel olifanten tegenwoordig beperkt zijn tot slechts drie bedreigde diersoorten in de Afrikaanse en Aziatische tropen, zijn dit de overlevenden van een eens veel diversere en wijdverspreidere groep gigantische herbivoren, bekend als de Proboscidea of slurfdieren. Amper 700.000 jaar geleden was België nog de thuisbasis van drie soorten olifanten: twee gigantische soorten mammoeten en de even wonderbaarlijke olifant met rechte slagtanden.

Van een mopshond tot een mammoet

Een internationale groep paleontologen van de universiteiten van Alcalá, Bristol en Helsinki heeft de meest gedetailleerde analyse tot nu toe uitgevoerd over de opkomst en ondergang van olifanten en hun voorgangers. Daarbij werd onderzocht hoe 185 verschillende soorten zich aanpasten gedurende 60 miljoen jaar van evolutie die begon In Noord-Afrika. Het team onderzocht fossielencollecties van musea over de hele wereld. Door eigenschappen zoals lichaamsgrootte, schedelvorm en het kauwoppervlak van hun tanden te onderzoeken, ontdekte het team dat alle Proboscidea binnen een van de acht sets adaptieve strategieën vielen.

Gedurende 30 miljoen jaar, de hele eerste helft van de proboscideaanse evolutie, zijn slechts twee van de acht groepen geëvolueerd. De meeste slurfachtigen in die periode waren onopvallende herbivoren, variërend van de grootte van een mopshond tot die van een everzwijn. Een paar soorten werden zo groot als een nijlpaard, maar die zaten op evolutionaire doodlopende wegen. Ze vertoonden in ieder geval allemaal weinig gelijkenis met olifanten.

Dat veranderde zo’n 20 miljoen jaar geleden drastisch, toen de Afro-Arabische plaat in botsing kwam met het Euraziatische continent. Arabië zorgde voor een cruciale migratiecorridor voor de diversifiërende soorten. Eenmaal uit Afrika evolueerden de slurfachtige 25 keer sneller, wat leidde tot een groot aantal ongelijksoortige vormen. Tegen 3 miljoen jaar geleden kwamen de olifanten en stegodonten van Afrika en Oost-Azië schijnbaar als overwinnaar naar voren in deze niet-aflatende evolutionaire ratel.

Maar de verstoring van hun leefmilieu door de komende ijstijden trof hen echter hard, waarbij overlevende soorten gedwongen werden zich aan te passen aan de nieuwe, meer sobere habitats. Het meest extreme voorbeeld was de wolharige mammoet, met dik, ruig haar en grote slagtanden die dienden voor het wroeten naar vegetatie bedekt met dikke sneeuw.

Mens deelde alleen de genadeslag uit

De analyses van het team identificeerden de uiteindelijke uitstervingspieken van de slurfachtigen, beginnend bij respectievelijk ongeveer 2,4 miljoen jaar geleden, en 160.000 en 75.000 jaar geleden voor respectievelijk Afrika, Eurazië en Amerika. Die data correleren niet met de gebiedsuitbreiding van vroege mensen en hun verbeterde mogelijkheden om megaherbivoren op te sporen. Het lijkt er dus op dat het brede wereldwijde patroon van Proboscidea-extincties in de recente geologische geschiedenis kan worden gereproduceerd zonder rekening te houden met de gevolgen van vroege menselijke diaspora’s.

Dat wil niet zeggen dat de mens geen rol heeft gespeeld. In het nieuwe scenario vestigden moderne mensen zich op elke landmassa nadat het risico van uitsterven van de slurfachtigen daar al was geëscaleerd. Onze soort bracht gewoon de coup de grâce toe.

Lees ook: Klimaatverandering had dino’s al op spoor van uitsterven gezet voor impact asteroïd

Lees ook: Hoe een algoritme olifanten van de ondergang kan redden