President Vladimir Poetin blijft Sovjet-fundamenten claimen voor wat hij ziet als “historisch Rusland” – een entiteit die Oekraïne omvat. Oekraïne en Rusland delen veel op het gebied van geschiedenis en cultuur – gedurende lange perioden in het verleden maakten de buurlanden deel uit van grotere rijken die beide gebieden omvatten. Maar vooral tijdens de Sovjetperiode van 1922 tot 1991 – waarin Oekraïne opging in het communistische blok – hebben de Russen de Oekraïners flink wat redenen gegeven om wrok tegen hen te koesteren.
Gedurende de 19e en vroege 20e eeuw stond Oekraïne bekend als de graanschuur van Europa en later van de Sovjet-Unie. De rijke grond en de uitgestrekte velden maakten van het land een ideale plek om het graan te verbouwen dat het hele continent hielp voeden. Nadat Oekraïne in 1922 was opgenomen in de Sovjet-Unie, werd de landbouw onderworpen aan een collectivisatiebeleid, waarbij particuliere grond door de Sovjets werd overgenomen om gemeenschappelijk te worden bewerkt. Alles wat op die gronden werd geproduceerd, zou over de Sovjet-Unie worden verdeeld.
In 1932 en 1933 leidde die agressieve collectivisatie in combinatie met slechte oogsten in de Sovjet-Unie tot een hongersnood. In de hele Sovjet-Unie stierven miljoenen mensen van de honger, maar vooral Oekraïne was de dupe van deze verschrikking. Onderzoek schat dat zo’n 3 miljoen tot 4 miljoen Oekraïners stierven aan de hongersnood, ongeveer 13 percent van de bevolking, hoewel het werkelijke aantal onmogelijk vast te stellen is vanwege de Sovjet-inspanningen om de hongersnood en de tol ervan te verbergen.
In het Oekraïens staat de gebeurtenis bekend als Holodomor, letterlijk “het vermoorden middels uithongeren”. De hongersnood werd voor het merendeel veroorzaakt door het beleid van de regering van de Sovjet-Unie onder Stalin, die met kracht de collectivisatie en “dekoelakisatie” van de landbouw doorvoerde. De boerderijen moesten worden samengevoegd in kolchozen en sovchozen, waardoor arbeidskracht zou vrijkomen voor de industrialisatie. Stalins vijfjarenplan uit 1928 moest worden gefinancierd uit export en het belangrijkste deel van die uitvoer bestond uit graan.
Dit stuitte op groot verzet van de boeren, ook en vooral die in Oekraïne met hun traditie van vrijheid. Ze verborgen hun graan en slachtten hun vee nog liever dan dat ze het aan de staatsboerderijen leverden. De verplichte graanleveranties werden als straf verhoogd, hoewel de oogst in 1932 mislukte. Miljoenen boeren, door de communisten aangeduid als koelakken, werden gedeporteerd naar Siberië.
Door de massale sterfte van vooral Oekraïners in 1933 verdubbelde het aandeel Russische bewoners
Terwijl de gebeurtenissen door het Sovjetregime grotendeels werden verborgen, werd informatie over de massale hongersnood in het westen bekend door de journalisten Gareth Jones en Malcolm Muggeridge, en foto’s gemaakt door een Oostenrijkse chemicus Alexander Wienerberger. De Sovjet-Unie begon een campagne van contrapropaganda, waarbij vooraanstaande persoonlijkheden als Bernard Shaw, Edouard Herriot en Walter Duranty de hongersnood ontkenden.
Historici zijn het er algemeen over eens dat Stalin de hongersnood aangreep om een Oekraïense onafhankelijkheidsbeweging te vernietigen en etnische Oekraïners plaats te laten maken voor migranten uit andere delen van de Sovjet-Unie. Door de massale sterfte van vooral Oekraïners in 1933 verdubbelde het aandeel Russische bewoners in Oekraïne. Een genocide dus, en een erkenning van de volledige omvang van de Holodomor en het feit dat het Sovjetleiderschap verantwoordelijk was, blijft tot op de dag van vandaag in Oekraïne een belangrijke kwestie. Landen als de Verenigde Staten en Canada hebben officieel verklaard dat het een genocide is.
Maar net zoals de toenmalige Sovjetregering ontkende, zo weigeren ook de huidige Russische leiders schuld te erkennen. En de weigering van Rusland om toe te geven dat de Oekraïners onevenredig hard zijn getroffen door de hongersnood en dat die werd georkestreerd, wordt door velen in Oekraïne opgevat als een poging om de Oekraïense geschiedenis en nationale identiteit te bagatelliseren.
De Holomodor werd als snel gevolgd door de Grote Zuivering
De Holomodor werd als snel gevolgd door de Grote Zuivering, een campagne van politieke repressie in de Sovjet-Unie die plaatsvond in 1937-1938. Dit omvatte een grootschalige zuivering van degenen in wie Joseph Stalin een bedreiging zag. Veel mensen werden geëxecuteerd zonder proces. Dat gebeurde in de hele Sovjet-Unie, maar Oekraïne werd harder getroffen dan andere regio’s. Naar schatting werden in die twee jaar ongeveer 200.000 Oekraïners geëxecuteerd. In september werd in de buurt van Odessa nog een massagraf met 8.000 doden ontdekt. Nog eens honderdduizenden Oekraïners belandden in Goelagkampen.
De poging om de Oekraïense nationale identiteit te onderdrukken ging door tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. In de beginjaren van de Sovjet-Unie was de Oekraïense nationale beweging geconcentreerd in de westelijke delen van het huidige Oekraïne, die deel uitmaakten van Polen tot de nazi-invasie in 1939. Vóór die invasie sloten de Sovjet-Unie en nazi-Duitsland een geheime overeenkomst, onder het mom van het Molotov-Ribbentrop-niet-aanvalsverdrag, dat de Duitse en Sovjet-invloedssferen over delen van Midden- en Oost-Europa schetste.
Liquidatie van Oekraïense katholieke kerk
Nadat Duitsland Polen was binnengevallen, trok het Rode Leger het oostelijke deel van het land binnen onder het voorwendsel de falende natie te stabiliseren. In werkelijkheid profiteerde de Sovjet-Unie van de bepalingen die in het geheime protocol waren vastgelegd. De Poolse gebieden die nu West-Oekraïne vormen, werden ook opgenomen in Sovjet-Oekraïne en Wit-Rusland, en alzo in de grotere Russische culturele wereld.
Aan het einde van de oorlog bleven de gebieden onderdeel van de Sovjet-Unie. Stalin begon de Oekraïense cultuur in deze nieuw geannexeerde landen te onderdrukken. Oekraïense intellectuelen die de Oekraïense taal en cultuur promootten werden gecensureerd en/of gevangen gezet.
Deze onderdrukking omvatte ook de liquidatie van de Oekraïense Grieks-katholieke kerk, een zelfbesturende kerk die trouw is aan de paus en een van de meest prominente culturele instellingen was die de Oekraïense taal en cultuur in deze voormalige Poolse gebieden promootte. Haar eigendommen werden overgedragen aan de Russisch-orthodoxe kerk en veel van haar priesters en bisschoppen werden gevangengenomen of verbannen. De vernietiging van de Oekraïense Grieks-katholieke kerk is voor veel Oekraïners nog steeds een bron van wrok.
Tsjernobyl: ergste nucleaire ramp die de wereld heeft gezien
Net zoals een ramp de eerste jaren van Oekraïne als een Sovjetrepubliek markeerde, deden de laatste jaren dat ook. In 1986 was er een meltdown van een kernreactor in de door de Sovjet-Unie gerunde kerncentrale Tsjernobyl in het noorden van Oekraïne. Het blijft de ergste nucleaire ramp in vredestijd die de wereld heeft gezien. De ramp vereiste de evacuatie van bijna 200.000 mensen uit de gebieden rond de energiecentrale. En tot op de dag van vandaag maakt ongeveer 2.500 vierkante kilometer van Oekraïne deel uit van de uitsluitingszone van Tsjernobyl, waar de radioactieve neerslag hoog blijft en de toegang beperkt is.
Sovjetleugens om de omvang van de ramp te verdoezelen – en misstappen die de gevolgen zouden hebben verergerd – maakten het probleem alleen maar groter. Hulpdiensten kregen niet de juiste uitrusting of training om met het nucleair materiaal om te gaan. Dit resulteerde in een hoog dodental en een hoger dan normaal aantal gevallen van door straling veroorzaakte ziekten en complicaties zoals kanker en geboorteafwijkingen onder zowel voormalige inwoners van de regio als de arbeiders die werden gestuurd om de ramp het hoofd te bieden.
Andere Sovjetrepublieken en Europese landen werden geconfronteerd met de gevolgen van Tsjernobyl, maar het waren de autoriteiten in Oekraïne die de evacuatie naar Kiev moesten organiseren, terwijl Moskou probeerde de omvang van de ramp te verdoezelen. Ondertussen is het aan het onafhankelijke Oekraïne overgelaten om de duizenden burgers te verzorgen die als gevolg van het ongeval chronische ziekten en handicaps hebben. De erfenis van Tsjernobyl doemt groot op in het recente verleden van Oekraïne en blijft de herinnering van veel mensen aan het leven in het Sovjettijdperk bepalen.
(mah)