In Chili heeft een extreemrechts politicus plots de leiding genomen in de presidentsverkiezingen. Het is een verrassende ontwikkeling in een land dat al decennialang wordt geregeerd door centristische partijen en tot voor kort werd beschouwd als een van de meest stabiele en welvarende democratieën in de regio. Maar het coronavirus plus een sluimerende onvrede met de gevestigde partijen die de politiek in Chili domineren sinds de val van Pinochet in 1989, lijken zich nu te laten gelden in het kieshokje.

Met zowat alle stemmen geteld in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen, heeft José Antonio Kast, een conservatieve advocaat die belooft de veiligheid en orde te herstellen en de impact van de staat drastisch te verkleinen, een voorsprong van dik twee procent op zijn linkse rivaal, Gabriël Boric. De twee zullen het opnemen tegen elkaar in een tweede ronde op 19 december.

“Vandaag hebben we de eerste stap gezet om hoop in realiteit om te zetten. Chili verdient vrede. Chili verdient vrijheid”, vertelde Kast zondagavond aan supporters buiten zijn campagnehoofdkwartier in een chique wijk in Santiago.

De presidentsrace volgt op een ongewoon turbulente periode in de Zuid-Amerikaanse natie, die al decennialang wordt geregeerd door centristische partijen en tot voor kort werd beschouwd als een van de meest stabiele en welvarende democratieën in de regio. De vertrekkende president van Chili ontweek deze maand op het nippertje een afzettingsprocedure. Een maand eerder was het leger naar het zuiden gestuurd om het hoofd te bieden aan een steeds gewelddadiger wordende opstand van inheemse militanten. En sinds juli werken afgevaardigden in de hoofdstad aan een nieuwe grondwet, naar aanleiding van grootschalige protesten in 2019 over ongelijkheid en de stijgende kosten van levensonderhoud.

Indicator voor komende verkiezingen in andere Zuid-Amerikaanse landen

Deze tumultueuze periode, met daarbij ook nog eens het coronavirus, vormde het toneel voor de eerste ronde van een ongewoon gepolariseerde presidentsverkiezingen op zondag. De centristische coalities die de afgelopen decennia de macht hebben uitgewisseld, waren underdogs in een race onder leiding van meer radicale kandidaten die de Chilenen sterk tegengestelde toekomstvisies boden.

De uittredende president Piñera verlaat zijn ambt met bijna 79 procent van het electoraat dat zijn prestaties afkeurt. “Regeren is nooit gemakkelijk geweest en we hebben bijzonder moeilijke tijden doorgemaakt”, zei hij woensdag in een toespraak. “Helaas heb ik deze keer het gevoel dat het ons in de wereld van de politiek ontbrak aan grootsheid, eenheid, samenwerking, dialoog en overeenkomsten om de enorme en dringende uitdagingen het hoofd te bieden.”

De presidentsverkiezingen in Chili zijn een indicator voor de vele aankomende verkiezingen in Latijns-Amerika waarin gevestigde en regeringspartijen in het defensief zitten, deels vanwege de onrust en de economische pijn die de pandemie heeft veroorzaakt. De belangrijkste zijn de presidentsverkiezingen van volgend jaar in Brazilië en Colombia, waar het virus honderdduizenden mensen heeft gedood en grote delen van hun economieën heeft verlamd. COVID-19 bracht ongelijkheden opnieuw op de voorgrond, het verergerde die ongelijkheden en maakte het gemakkelijk om die ongelijkheden te politiseren in Latijns-Amerika.

Onrustig sinds oktober 2019

In Chili bevinden de belangrijkste kandidaten die strijden om president Sebastián Piñera te vervangen – die niet herkiesbaar is – zich aan weerszijden van het politieke spectrum. Boric, een links parlementslid, belooft het sociaal vangnet enorm uit te breiden. Kast, een extreemrechts voormalig congreslid, stelt een drastisch afgeslankte staat voor waarin de veiligheidstroepen een bredere bevoegdheid krijgen om geweld en wanorde te onderdrukken.

De laatste opiniepeilingen in Chili – die bij de recente verkiezingen onbetrouwbaar waren – hadden de groeiende aantrekkingskracht van Kast onder de kiezers in het laatste deel van de campagne wel degelijk aangetoond. Die peilingen suggereerden ook dat Boric in december zou winnen in een tweede ronde.

Kast – die amper 8 procent van de stemmen haalde toen hij in 2017 kandidaat was voor het presidentschap – en Boric verrasten politieke waarnemers door zo goed te scoren. Maar beiden maakten in hun campagne gebruik van de sluimerende onvrede met de gevestigde partijen die de politiek in Chili domineren sinds de terugkeer van de democratie in de jaren negentig.

Die ontevredenheid over de status-quo explodeerde onverwachts in oktober 2019, toen een stijging van de metrotarieven in Santiago een maandenlange golf van demonstraties op gang bracht. Vandalisme, waaronder brandstichting in metrostations en andere overheidsgebouwen, lokte een harde reactie uit van veiligheidstroepen, die rubberen kogels afvuurden op menigten demonstranten.

Aan de ene kant: een getatoeëerde politicus die stropdassen mijdt en zichzelf een feminist noemt

Nadat hij er wekenlang niet in was geslaagd de straten te kalmeren, stemde president Piñera, een miljardair die verre van de ideale leider was om een ​​opstand over ongelijkheid aan te pakken, ermee in een initiatief te steunen om eind december 2019 een constitutionele conventie bijeen te roepen. Dat proces begon in mei met de verkiezing van afgevaardigden die brede segmenten van de Chileense samenleving vertegenwoordigden die in het verleden waren gemarginaliseerd. Het orgaan dat de nieuwe grondwet opstelt, heeft gendergelijkheid en wordt geleid door Elisa Loncón uit de inheemse gemeenschap van Mapuche. Gezien hoe onstabiel en gewelddadig de straten van Chili werden in 2019 en hoeveel Latijns-Amerikanen hun vertrouwen in de democratie hebben verloren, was de deal om een ​​nieuwe grondwet te creëren een grote prestatie.

Boric, 35, een getatoeëerde politicus die stropdassen mijdt en de jongste leider van Chili ooit zou worden, is een uitgesproken voorstander van het nieuwe grondwetsproces, dat hij ziet als een middel om de marktvriendelijke economie en het politieke systeem van Chili drastisch te herzien. “Als Chili de bakermat van het neoliberalisme was, zal het ook zijn graf zijn”, staat in zijn campagnepamflet.

Boric, afkomstig uit Punta Arenas, een stad in het uiterste zuiden, heeft voorgesteld het sociale zekerheidsstelsel grondig te herzien, de werkweek te verkorten van 44 uur tot 40 uur en de studieschuld kwijt te schelden. De aanzienlijke stijging van de overheidsuitgaven die hij voor ogen heeft, zou worden gecompenseerd door nieuwe belastingen op de ultrarijken en een effectiever systeem om corruptie te bestrijden. Hij steunt de legalisering van abortus – die in Chili op een paar uitzonderingen na verboden is – en het homohuwelijk.

Aan de andere kant: een kandidaat die tegen homohuwelijk en abortus is en een muur aan de grens wil bouwen

Kast, 55, een advocaat die van 2002 tot 2018 in het Congres zetelde, is onvermurwbaar gekant tegen het homohuwelijk en legale abortus. Hij heeft harde tactieken voorgesteld om de veiligheid in het land te herstellen, en wil bijvoorbeeld een hek langs de grens met Bolivia bouwen, een toegangspoort voor immigranten zonder papieren.

Kast zegt dat de Chileense bureaucratie radicaal moet worden ingekrompen, en roept op tot consolidering van 24 ministeries in 12, maar pleit voor een aanzienlijke uitbreiding van het gevangenissysteem. Kast wil ook manu militari een einde maken aan de opstand door inheemse Mapuche in de regio Aracaunía, waar milities proberen voorouderlijk land te herclaimen dat wordt gecontroleerd door houtbedrijven door het land te bezetten en vrachtwagens, huizen en kerken te verbranden.

“Mensen zijn bang voor geweld, misdaad en drugshandel”, zei Kast afgelopen weekend in een televisieshow. “Ze willen orde en ze willen dat de wet wordt gevolgd.” Kast noemt zichzelf “trots politiek incorrect”. Tegenstanders vergelijken de extreemrechtse kandidaat met de Braziliaanse vuurbrand Jair Bolsonaro. Kast zelf heeft vergelijkingen met Bolsonaro of voormalig president Donald Trump afgewezen.

(NS)